Budowa zatok u człowieka i choroby, jakie mogą je dotknąć

Zatoki to niewielkie przestrzenie w czaszce, o jakich mało kto pamięta na co dzień. Dają za to o sobie znać podczas stanów zapalnych – objawy, które im zwykle towarzyszą, potrafią mocno zaburzyć codzienne funkcjonowanie. Zatoki przynosowe odgrywają istotną rolę w prawidłowej pracy układu oddechowego i nie tylko. Dowiedz się więcej o tych strukturach oraz potencjalnych schorzeniach, jakie mogą je dotknąć.

Co to są zatoki? 

Zatoki przynosowe to puste, wypełnione powietrzem przestrzenie w czaszce. Są umiejscowione w okolicy nosa, w kościach czołowych, sitowych, klinowych i szczękowych. Wszystkie występują w bezpośredniej okolicy nosa, stąd określenie „zatoki oboczne nosa”. Łączą się też bezpośrednio z górną lub boczną częścią jam nosowych poprzez wąskie ujścia. Ponadto wszystkie te struktury mają wspólną błonę śluzową, dlatego infekcje z łatwością przedostają się głębiej. 

Zatoki u człowieka zaczynają się rozwijać już w życiu płodowym, jednak cały proces trwa przez wiele lat po narodzinach. Jako pierwsze pojawiają się zatoki szczękowe, a na końcu czołowe – w wieku ok. 6. lat. Dojrzały rozmiar osiągają dopiero w drugiej dekadzie życia i powoli powiększają się aż do śmierci. Co ciekawe, ostateczny kształt zatok u każdego człowieka jest nieco inny. 

Rodzaje zatok przynosowych 

Zatoki przynosowe występują symetrycznie po obu stronach nosa. Dzielą się one na 4 główne rodzaje: 

• zatoki szczękowe – mają kształt piramidy i są zlokalizowane w obszarze pomiędzy oczodołem a szczęką. To największe zatoki, które łatwo gromadzą płyn, ponieważ kształtem przypominają dzbanek; otwór drenażowy jest umiejscowiony wysoko, 
• zatoki czołowe – znajdują się w kości czołowej, nad nosem i oczodołami. To dwie trójkątne jamy oddzielone cienką blaszką kostną, 
• zatoki sitowe – są najmniejsze ze wszystkich zatok. Występują między oczodołami, a budową przypominają labirynt kostny, w którym występuje od 3. do 18. wnęk wypełnionych powietrzem, 
• zatoki klinowe – znajdują się w kości klinowej i są położone najgłębiej ze wszystkich zatok przynosowych, przez co najrzadziej rozwija się w nich stan zapalny. 

Najważniejsze funkcje zatok 

Podstawową funkcją zatok jest ogrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza, które jest w ten sposób przygotowywane do kontaktu z delikatniejszymi tkankami oskrzeli i płuc. Ponadto obecne na błonie śluzowej rzęski wyłapują zanieczyszczenia, alergeny i drobnoustroje, stanowią więc pierwszą linię obrony organizmu przed szkodliwymi substancjami. 

Równie ważne są mechaniczne funkcje zatok. Uczestniczą one w procesie mowy, ponieważ zwiększają rezonans dźwięków, wyrównują też różnice ciśnień wywoływane procesem oddychania. Pełnią funkcję strefy zgniotu chroniącej ważne struktury twarzy. Ponadto, jako jamy w kościach czaszki, zatoki zmniejszają ich objętość, a tym samym ciężar całej głowy. 

Jakie choroby najczęściej dotykają zatoki? 

Anatomia zatok – a konkretnie ich bezpośrednie połączenie z jamami nosa – sprawia, że są one mocno narażone na rozwój infekcji, z których najczęściej występuje ostre zapalenie nosa i zatok przynosowych. W zdecydowanej większości przypadków rozwija się ono w wyniku zakażenia wirusami, a infekcje bakteryjne stanowią jedynie 2% przypadków. 

Lekka postać zapalenia zatok przynosowych nazywana jest potocznie przeziębieniem i zazwyczaj ustępuje w ciągu 10. dni. Jeśli choroba trwa dłużej, ale nie przekracza 12. tygodni, jest to ostre powirusowe zapalenie zatok. W tym momencie istnieje największe ryzyko rozwoju nadkażenia bakteryjnego. Z kolei dolegliwości trwające dłużej niż 3 miesiące mogą świadczyć o przewlekłym zapaleniu zatok przynosowych. Inne schorzenia, jakie mogą dotknąć te struktury, to m.in.: 

• polipy – niewielkie, miękkie narośla na błonie śluzowej, 
• alergia wziewna – jej objawy mogą objąć także zatoki, 
• zakażenia grzybicze, 
• nowotwory, 
• wrodzone wady anatomiczne, np. bocznej ściany nosa. 

Objawy zapalenia zatok 

Infekcje najczęściej dotykają zatoki szczękowe, ze względu na ich lokalizację i utrudniony odpływ wydzieliny, której zaleganie sprzyja rozwojowi stanu zapalnego. Charakterystycznym objawem zapalenia zatok jest ból głowy zlokalizowany w miejscu objętym zakażeniem: 

• zatoki szczękowe – ból kości policzkowych pod oczodołami, może promieniować do zębów, 
• zatoki czołowe – ucisk głowy i twarzy, rozpierający ból w okolicy brwi, który nasila się podczas leżenia na plecach, 
• zatoki sitowe – ból u nasady nosa i między oczami, 
• zatoki klinowe – ból zlokalizowany w głębi głowy, może objąć potylicę, skronie i czoło. 

Oprócz wspomnianych wyżej dolegliwości najczęstsze objawy zapalenia zatok obejmują także upośledzenie węchu oraz katar, który może być cieknący lub spływać po tylnej ścianie gardła. Czasem pojawiają się też symptomy ogólnoustrojowe, takie jak zmęczenie, osłabienie czy gorączka. 

U niektórych osób ryzyko rozwoju zapalenia zatok jest wyższe. Sprzyjają mu wszelkie sytuacje, w których drenaż wydzieliny w drogach oddechowych jest upośledzony, np. w wyniku zaburzeń w budowie tych struktur (polipy, wady anatomiczne itp.). Oprócz tego, zapalenie zatok przynosowych częściej rozwija się u osób narażonych na częsty kontakt z dymem tytoniowym, a także cierpiących na chorobę refluksową przełyku i zaburzenia odporności. 

Bibliografia: 

1. https://www.britannica.com/science/sinus [dostęp 14.05.2024]. 
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532926/ [dostęp 14.05.2024]. 
3. Wachnicka-Bąk A., Lipińska-Opałka A., Będzichowska A., Kalicki B., Jung A., Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych – jedno z najczęstszych zakażeń górnych dróg oddechowych, Pediatria i Medycyna Rodzinna 2014, 10(1): 25-31.