Osteoporoza – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka

Osteoporoza to choroba metaboliczna kości, która charakteryzuje się niską masą kostną i upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej, co skutkuje zwiększoną podatnością na złamania. Objawy osteoporozy pojawiają się zwykle w zaawansowanych zmianach kostnych, a wcześniejsze wykrycie choroby możliwe jest jedynie dzięki badaniom specjalistycznym. Oprócz leczenia farmakologicznego, kluczową rolę w osteoporozie odgrywa profilaktyka – odpowiednia dieta i regularna aktywność fizyczna.

Co to jest osteoporoza?

Osteoporoza, według definicji National Osteoporosis Foundation i National Institutes of Health jest chorobą szkieletu, charakteryzującą się upośledzoną wytrzymałością kości, co powoduje wzrost ryzyka złamań niskoenergetycznych. Nazwę tego schorzenia zaczerpnięto z języka greckiego, gdzie „osteon” oznacza kość, a „poros”– dziurę.

Przez wiele osób choroba ta nazywana jest złodziejem kości, ponieważ przez bardzo długi czas nie daje żadnych objawów, a jej istnienie ujawnia się dopiero pierwszym złamaniem kości. Osteoporoza znacznie częściej występuje u kobiet, szczególnie u kobiet w wieku postmenopauzalnym. Szacuje się, iż co druga kobieta i co piąty mężczyzna po 50. roku życia będzie cierpiał na złamanie osteoporotyczne.

Złamaniem osteoporotycznym, inaczej niskoenergetycznym, nazywa się złamanie powstające spontanicznie w wyniku upadku lub niewielkiego urazu, które u osób zdrowych nie doprowadziłoby do przerwania ciągłości kości. Najczęściej dochodzi do złamania szyjki kości udowej, kości promieniowej oraz kompresyjnego złamania trzonu kręgowego. Często pojawiają się też deformacje kręgosłupa – obniżenia trzonów kręgowych i ich sklinowacenia.

W klasyfikacji ICD-10 osteoporoza znajduje się pod symbolami M80-M82. Podział ten uwzględnia podkategorie: osteoporoza ze złamaniami patologicznymi (M.80), osteoporoza bez złamań patologicznych (M.81) oraz osteoporoza w przebiegu chorób sklasyfikowanych gdzie indziej (M.82). W przypadku podejrzenia osteoporozy lekarzem pierwszego wyboru jest reumatolog.

Przyczyny osteoporozy

Bezpośrednią przyczyną osteoporozy jest ścieńczenie belek kostnych kości gąbczastej, zmniejszenie ich ilości, a w konsekwencji osłabienie struktury przestrzennej kości. To wszystko sprawia, że ciało jest bardziej podatne na złamania.

Osteoporozę dzieli się na idiopatyczną (młodzieńczą/młodocianych) i inwolucyjną (pomenopauzalną  i w wieku podeszłym). Osteoporoza młodzieńcza jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim. Ryzyko zachorowania na osteoporozę znacząco wzrasta u osób po 60 roku życia. Osteoporoza u kobiet w wieku pomenopazalnym jest wynikiem zmian hormonalnych zachodzących w organizmie. Osteoporozie u kobiet sprzyja niedobór estrogenu, natomiast u mężczyzn – testosteronu. Osteoporoza w wieku podeszłym związana jest z niedoborem wapnia wynikającym ze złego wchłaniania tego pierwiastka w organizmie.

Czynniki ryzyka, które predysponują do wystąpienia osteoporozy to:

• wiek: po 30 roku życia następuje powolny spadek masy kostnej; ryzyko osteoporozy jest szczególnie wysokie w okresie okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym, a także w wieku starszym;
• czynniki genetyczne i rodzinne: za stopień gęstości mineralnej kości i ryzyko złamań odpowiada ponad 150 genów, ponadto stwierdzone w wywiadzie rodzinnym złamanie bliższej części kości udowej u matki lub babki zwiększa ryzyko niskiej masy kostnej;
• wczesna menopauza, czyli menopauza pojawiająca się przed 45 rokiem życia;
• bardzo szczupła budowa ciała – osteoporoza pojawia się częściej u osób ze wskaźnikiem BMI mniejszym niż 18-20 kg/m2;
• choroby współistniejące: zespół Cushinga, cukrzyca, reumatoidalne zapalenie stawów, kamica nerkowa, choroby tarczycy, choroby gastroenterologiczne (zaburzenia trawienia, resekcje żołądka i jelit, zespoły złego wchłaniania), przewlekła obturacyjna choroba płuc, białaczka;
• brak aktywności fizycznej;
• długotrwałe unieruchomienie;
• nieprawidłowa dieta uboga w wapń i witaminę D;
• nadmierne spożywanie alkoholu, kofeiny i palenie papierosów;
• stosowanie niektórych leków: kortykosteroidów, środków nasennych, leków przeciwdrgawkowych i przeciwkrzepliwych.

Uważa się, że chociaż ciąża oraz długotrwałe karmienie piersią prowadzi do spadku gęstości masy kostnej, jest to zjawisko przejściowe i nie wymagają leczenia. Nie udowodniono, aby oba te stany predysponowały kobiety do osteoporozy lub zwiększały ryzyko złamań.

Objawy osteoporozy

Osteoporoza to choroba, w której nie występują charakterystyczne objawy kliniczne. Objawy bólowe w osteoporozie pojawiają się dopiero wtedy, kiedy dojdzie już do złamań patologicznych w obrębie kości długich lub kręgów. Złamania dotyczą:

• kręgosłupa;
• bliższego odcinka kości przedramienia;
• bliższego końca kości udowej;
• bliższego końca kości ramiennej;
• żeber;
• miednicy;
• bliższego końca kości piszczelowej.

Objawy osteoporozy towarzyszące złamaniu zależą od liczby i rozległości uszkodzeń. Może pojawić się: dyskomfort podczas siadania, stania i pochylania się do przodu, silny ból w pozycji siedzącej i stojącej; ograniczenie ruchomości kręgosłupa i obrzęk okolicznych tkanek. Pierwszym objawem osteoporozy bywa ostry ból w środkowo-dolnej okolicy kręgosłupa piersiowego lub piersiowo-lędźwiowego. Szacuje się, że tylko 40 proc. złamań w obrębie kręgosłupa daje jakiekolwiek objawy.

Osteoporoza może być przyczyną deformacji klatki piersiowej, zwanej garbem wdowim oraz obniżenia wzrostu. Warto wiedzieć, że złamanie kości udowej nawet przy niewielkim urazie, może prowadzić do śmierci. Wskaźnik śmiertelności jest bardzo wysoki i wynosi aż 25 proc.

Badanie na osteoporozę

Badaniem pozwalającym stwierdzić istnienie i stopień zaawansowania choroby jest badanie densytometryczne (badanie gęstości kości). Wynik równy lub przekraczający -2,5 SD jest wskazaniem do rozpoczęcia terapii. W diagnozowaniu osteoporozy korzysta się także z badań laboratoryjnych (mierzących poziom wapnia i fosforu), biopsji kości i badania radiologicznego. Ważnym narzędziem diagnostycznym jest kalkulator FRAX (Fracture Risk Assessmentr Tool), który służy do obliczania ryzyka złamania mogącego pojawić się w okresie 10 najbliższych lat.

Jak przygotować się do badania densytometrycznego? Na dzień przed wykonaniem badania nie należy przyjmować suplementów z wapnem, ponieważ mogą prowadzić do zafałszowania wyników badania. Badanie nie może być również wykonane, jeśli wcześniej podawany był środek kontrastujący, np. w przypadku tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. W dniu badania nie trzeba przychodzić na czczo ani odstawiać zażywanych dotychczas leków. Lekarz powinien zostać poinformowany przez pacjenta o chorobach współistniejących i stosowanych preparatach. Na densytometrię powinno się przyjść w wygodnym ubraniu, bez metalowych elementów takich jak zamki, guziki czy ćwieki. Przed badaniem należy ściągnąć zegarek i biżuterię.

Ile kosztuje badanie na osteoporozę? Koszt badania gęstości kości w jednej lokalizacji to około 50 zł. Badanie gęstości kości kręgosłupa lędźwiowego i obu szyjek kości udowych kosztuje około 100 zł. Za pomocą densytometrii można także ocenić tkankę tłuszczową tkankę mięśniową i tkankę kostną – cena takiego badania to około 110 zł.

Leczenie i profilaktyka osteoporozy

Głównym celem leczenia osteoporozy jest zapobieganie złamaniom osteoporotycznym. W zależności od tego, jaka była wiodąca przyczyna wystąpienia osteoporozy u chorego, takie też przyjmuje się dalsze postępowanie. Podstawową formą terapii jest oczywiście profilaktyka, gdyż znacznie lepiej zapobiegać, niż leczyć. W związku z tym konieczna jest eliminacja czynników ryzyka osteoporozy. Zmiany, które zachodzą w kośćcu, wymagają leczenia farmakologicznego, jednak pierwsze oznaki osteoporozy, czyli niewielki spadek gęstości mineralnej kości, można zahamować właściwym odżywianiem i regularną aktywnością fizyczną.

Najważniejszym celem leczenia jest uniknięcie patologicznych złamań kości poprzez:

• suplementację witaminy D i wapnia;
• stosowanie leków zmniejszających prawdopodobieństwo uszkodzeń;
• zwiększenie w diecie ilości białka, wapnia, witamin i minerałów;
• codzienną aktywność fizyczną, spacery i ćwiczenia wzmacniające mięśnie;
• zaprzestanie palenia papierosów i spożywania alkoholu.

U niektórych osób wprowadzona suplementacja musi być utrzymywana do końca życia, a poziom wapnia w organizmie przy stałej podaży powinien być regularnie kontrolowany. Preparaty zawierające węglan wapnia przyjmuje się podczas posiłków. Zdarza się, że preparaty wapnia generują objawy uboczne w postaci zaparć, biegunek lub wzdęć. W przypadku witaminy D, przy zachowaniu odpowiednich warunków, jest ona produkowana przez organizm, jednak w okresie jesienno-zimowym powinna być dostarczana poprzez suplementację.

Osteoporoza – leki

Leki stosowane w osteoporozie mają za zadanie zmniejszyć ryzyko złamań kości. Lekarz decyduje, które preparaty będą dla chorego najbezpieczniejsze i najkorzystniejsze. Pierwszą grupą leków stosowanych w osteoporozie są bisfosfoniany. Są to preparaty działające na zasadzie hamowania utraty wapnia z kości. Tego typu leki podaje się w formie doustnej lub dożylnej. Bisfosfoniany przyjmowane doustnie należy połknąć na czczo, a następnie przez około 30 minut pozostać w pozycji siedzącej lub stojącej. Jak każde leki, bisfosfoniany mogą wywoływać objawy niepożądane w postaci bólu brzucha, nudności, wymiotów, biegunki, zaparć lub wzdęć. Czasami dochodzi do znacznego podrażnienia przewodu pokarmowego.

Ponadto w leczeniu osteoporozy stosuje się:

• ranelinian strontu – lek zmniejszający utratę masy kostnej oraz zwiększający jej odbudowę;
• teryparatyd – rekombinowany odpowiednik parathormonu. Zwiększa odbudowę kośćca i powoduje wzrost stężenia wapnia we krwi. Podaje się go codziennie w zastrzyku podskórnym, a terapię ogranicza się maksymalnie do 1,5 roku. Jego zastosowanie zwykle ogranicza się do ciężkich przypadków osteoporozy – opornej na leczenie, z licznymi powikłaniami. Po tej terapii powraca się zwykle do terapii bisfosfonianami;
• raloksyfen – selektywny modulator receptora estrogenowego, który stosuje się u kobiet;
• donosowa kalcytonina łososiowa – stosowana w świeżych złamaniach kośćca;
• hormonalna terapia zastępcza – wykorzystywana u kobiet w celu zapobiegania i leczenia osteoporozy. Nie jest uznawana za rutynowe postępowanie profilaktyczne, gdyż mimo pewnych korzyści, niesie ze sobą ryzyko wielu skutków ubocznych, takich jak zakrzepica lub choroba niedokrwienna serca;
• denosumab – lek biologiczny, mający zastosowanie w zapobieganiu złamaniom kręgów.

Dieta w osteoporozie

Dieta jest najważniejszą naturalną metodą leczenia i prewencji osteoporozy. Najbardziej istotne elementy diety, na które należy zwrócić uwagę to:

Niewielkie ilości witaminy D znajdziemy w produktach takich jak: żółtko jaj, ryby (makrela, łosoś), krewetki i tran. W okresie od października do marca konieczna jest suplementacja witaminy D zgodnie z obowiązującymi zaleceniami.

Kwasy tłuszczowe omega-3

Kwasy tłuszczowe omega-3, głównie kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA) działają przeciwzapalnie, hamując aktywność osteoklastów (komórek kościogubnych), co pomaga zachować gęstość mineralną kości. Badania pokazały, że suplementacja kwasami EPA może zapobiegać utracie masy kostnej związanej ze spadkiem estrogenu w organizmie, do którego dochodzi podczas menopauzy.

Uwaga: dieta bogatobiałkowa nie jest wskazana w osteoporozie! Przy nadmiernym spożyciu białka zwierzęcego dochodzi do uwalniania i wydalania wapnia, co zmniejsza masę kostną.

Czego nie jeść w osteoporozie?

Niektóre produkty i składniki pokarmowe nie są korzystne w leczeniu osteoporozy. Warto stosować się do poniższych rad.

• Nie jedz zbyt dużych ilości twarogu i białego sera. Twaróg jako jedyny wśród produktów mlecznych ma za dużo białka w stosunku do wapnia. Nadmiar białka podwyższa kwasowość moczu, co powoduje wypłukiwanie wapnia z organizmu.
• Unikaj czerwonego mięsa, ponieważ zawiera fosfor ograniczający wchłanianie wapnia.
• Nie jedz zbyt często szpinaku i otrąb pszennych oraz nie pij w dużej ilości herbaty. Zawierają one kwas szczawiowy, który wymywa wapń z kości.
• Unikaj solenia. Badania dowodzą, że nadmierne solenie zwiększa wydalanie wapnia, doprowadzając do utraty tego pierwiastka z kości. Nie powinno się używać więcej soli niż 1 łyżeczka (od herbaty) dziennie.
• Zmniejsz ilość wypijanej kawy, kakao i napojów typu „cola” oraz ogranicz jedzenie czekolady. Te produkty są bogate w kofeinę, a jej duże ilości powodują utratę wapnia z kości.
• Jeśli się odchudzasz, pamiętaj: rób to pod okiem doświadczonego dietetyka! Rygorystyczne diety, prowadzące do bardzo szybkiej utraty masy ciała, są niedoborowe w składniki pokarmowe i tym samym osłabiają układ kostny.

Czy osteoporoza jest wyleczalna?

Osteoporoza, która jest skutkiem starzenia się organizmu nie podlega całkowitemu wyleczeniu, jednak szybko podjęte działania profilaktyczne – dieta, unikanie używek (tytoniu, alkoholu, nadmiaru kawy) i regularna aktywność fizyczną – mogą zahamować przebieg choroby.

Bibiografia:

1. K. Buczkowski, “Osteoporoza. Postępowanie profilaktyczne, diagnostyczne i lecznicze. Wytyczne dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej,” Forum Med. Rodz., vol. 6, no. 4, pp. 153–160, 2012.
2.  J. Dytfeld, W. Horst-Sikorska, „Ciąża, laktacja a gęstość mineralna kości”, Ginekol Pol., no.81, pp. 926–928, 2010.
3.  “Aktywność fizyczna w profilaktyce osteopenii i osteoporozy Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej.” [Online]. Available: https://ncez.pl/aktywnosc-fizyczna/seniorzy/miejsce-aktywnosci-fizycznej-w-profilaktyce-osteopenii-i-osteoporozy. [Accessed: 20-Sep-2020].
4. M. Janiszewska, T. Kulik, D. Żołnierczuk-Kieliszek, and A. Barańska, “Osteoporoza jako problem społeczny – patogeneza, objawy i czynniki ryzyka osteoporozy pomenopauzalnej”, Probl Hig Epidemiol, vol. 96, no. 1, pp. 106–114, 2015.
5. A. Rajska-Neumann, “Osteoporoza – definicja, epidemiologia, rozpoznawanie, leczenie i profilaktyka”, Farm. Współczesna, vol. 1, pp. 47–53, 2008.