Alkaptonuria – co się stanie, gdy zabraknie jednego enzymu? 

Zaburzenia metaboliczne rzutują na funkcjonowanie całego organizmu. Pozornie mało istotna mutacja skutkująca niedoborem enzymu na szlaku metabolizmu tyrozynazy może skutkować powstaniem zwapnień w chrząstkach, stawach oraz naczyniach krwionośnych. Mowa o alkaptonurii – rzadkiej chorobie genetycznej, opisanej po raz pierwszy w 1902 r. przez sir Archibalda Edwarda Garroda. Jak się objawia alkaptonuria? Czy jest dziedziczona? W jaki sposób można ją leczyć?

Na czym polega alkaptonuria? 

Alkaptonuria to choroba wynikająca z powstania defektu metabolizmu tyrozyny. Jest to aminokwas niezbędny do syntezowania wielu hormonów, w tym trójjodotyroniny i tyroksyny. Niedobory powodują więc zaburzenia w obrębie tarczycy (która uwalnia trójjodotyroninę i tyroksynę), to natomiast może wywołać szereg objawów związanych z zaburzeniami funkcji tego gruczołu. 

Alkaptonuria jest chorobą genetyczną, wynikająca z mutacji skutkującej niedoborem 1,2-dioksygenazy homogentyzynianowej. Wada może być dziedziczona, jeśli oboje rodzice są jej nosicielami. Właśnie to powoduje nieprawidłowy metabolizm tyrozyny, w efekcie czego w tkankach nadmiernie odkłada się kwas homogentyzynowy zamiast, zostać prawidłowo przekształconym do postaci kwasu maleiloacetooctowego. 

Alkaptonuria jest rzadką chorobą. Występuje z częstotliwością 1:100 000 – 1:250 000, jednak w niektórych krajach zapadalność jest większa. Ma to miejsce m.in. w przypadku Słowacji czy Dominikany, gdzie chorobę rozpoznaje się u jednej osoby na 19 000. 

Jak objawia się alkaptonuria? 

Wraz z gromadzeniem się kwasu homogentyzynowego w tkankach, dochodzi do uogólnionej pigmentacji tkanki łącznej (ochronoza). Wówczas chrząstki, kości i skóra przybierają ciemne zabarwienie. Podobnie kolor zmienia również mocz. Staje się szaro-brunatny po wydaleniu, to efekt reakcji kwasu homogentyzynowego z tlenem.  

Ponieważ choroba jest uwarunkowana genetycznie, przez to zmieniony wygląd moczu można zaobserwować już u noworodków. Warto też przyjrzeć się wyglądowi woskowiny – u osób z alkaptonurią ma ona wyraźnie ciemniejsze zabarwienie. Nie jest pomarańczowa, ale brunatna lub brunatno-szara. Innymi objawami alkaptonurii pojawiającymi się w bardziej zaawansowanym stadium (zwykle u osób po. 30. roku życia) są: 

• choroba zwyrodnieniowa stawów (artropatia ochronotyczna), 
• zwapnienia w tętnicach wieńcowych, 
• uszkodzenia w zastawkach serca, 
• objaw Oslera (niebieski odcień twardówek), 
• kamica moczowa. 

Jak diagnozowana jest alkaptonuria? 

Zwykle podstawą do rozpoczęcia diagnostyki alkaptonurii jest zmienione zabarwienie moczu już u noworodka. Rodzice zauważają, że zmoczona pieluszka ma niepokojąco ciemne zabarwienie. To skłania ich do wizyty u pediatry. Mocz zmienia odcień zarówno podczas utleniania, jak i alkalizacji (zmiany odczynu na zasadowy).  

Potwierdzeniem przypuszczeń jest przeprowadzenie reakcji moczu z 10 proc. wodorotlenkiem sodu lub wodorotlenkiem potasu albo roztworem Fehlinga (wykorzystywany w diagnozowaniu cukrzycy). W jej wyniku mocz przybiera u osoby chorej ciemny lub wręcz czarny kolor (w zależności od ilości zawartego w nim kwasu homogentyzynowego). 

Lekarz może też zlecić wykonanie oznaczenia obecności kwasu homogentyzynowego w moczu oraz wykonanie testu genetycznego wykrywającego mutację HGD. Dzięki postawieniu diagnozy możliwe jest wdrożenie odpowiedniego postępowania, które pozwoli uniknąć poważnych następstw nieleczonej alkaptonurii. U starszych pacjentów konieczne może być przeprowadzenie diagnostyki obrazowej, aby ocenić skalę powstałych zwapnień w chrząstkach i kościach. 

Jak przebiega leczenie alkaptonurii? 

Leczenie alkaptonurii polega na łagodzeniu objawów. Stosowane są wysokie dawki witaminy C z dodatkiem witamin A i E oraz selenu. Ważne jest też ograniczenie zewnętrznej podaży tyrozyny i fenyloalaniny. Znajdują się one m.in. w warzywach strączkowych orzechach, mleku i produktach mlecznych oraz jajkach. W terapii wykorzystywany jest też nityzynon, który może obniżyć poziom kwasu homogentyzynowego o nawet 95 proc.  

W przypadku odczuwanego bólu kości i stawów lekarz może wdrożyć leki przeciwbólowe i przeciwzapalne (np. ibuprofen) oraz zalecić fizjoterapię. Jeśli natomiast zdiagnozuje wady w zastawkach serca bądź naczyniach krwionośnych, konieczne będzie zaplanowanie terapii kardiologicznej. Warto pamiętać o ograniczeniu sportów nadmiernie obciążających stawy. Zaplanuj więc aktywność fizyczną pod okiem fizjoterapeuty. 

Bibliografia: 

1. Gładykowska-Rzeczycka J., Zmiany degeneracyjne kręgosłupa: podział, etiologia, patogeneza, rozpoznanie – diagnoza, Pomorania Antiqua 2016, t. 25, s. 67-82. 
2. Skrzypczyk P., Pańczyk-Tomaszewska M., Rzadkie postacie kamicy nerkowej, Pediatria i Medycyna Rodzinna 2019, nr 15 (1), s. 38-41. 
3. Strzęp J., Jedna mała mutacja, a tyle problemów – kilka słów o wybranych chorobach metabolicznych, Wszechświat 2016, t. 117, nr 4 6, s. 117-122.