Kamica nerkowa – objawy, przyczyny i leczenie kamieni nerkowych

Kamica nerkowa charakteryzuje się dolegliwościami bólowymi i dyskomfortem w jamie brzusznej, mogą pojawić się też nudności i wymioty. Objawy kamicy nerkowej spowodowane są obecnością kamieni nerkowych w drogach moczowych. Dieta przy kamicy nerkowej powinna uwzględniać przede wszystkim zwiększoną podaż płynów. Szczegółowe zalecenia dietetyczne zależą od rodzaju kamicy. 

Kamica nerkowa (ICD 10)

Co to jest kamica nerkowa wydaje się prostym pytaniem, jednak nie wszyscy są świadomi istnienia różnych jej rodzajów. Do najczęstszych postaci schorzenia należy kamica nerkowa szczawianowo-wapniowa, fosforanowo-wapniowa, moczanowa, cystynowa oraz struwitowa. Kamice nerkowe dzieli się ze względu na skład chemiczny, ale także na cechy fizyczne, etiologię i lokalizację złogu. Zgodnie z aktualną klasyfikacją ICD-10, wyróżnia się kamicę nerki, moczowodu, a także kamicę nerki z kamicą moczowodu oraz kamicę moczową.

Kamica moczowa charakteryzuje się obecnością piasku lub kamieni w nerkach lub drogach moczowych. Przyczyny piasku w nerkach, a w dalszych etapach choroby – także kamieni nerkowych, mogą być związane z zaburzeniami metabolicznymi, głównie z hiperkalciurią lub innymi, genetycznie uwarunkowanymi zaburzeniami. Powodem schorzenia jest też odkładanie się soli wapnia, np. szczawianów wapnia lub fosforanu wapnia. Rzadziej piasek w nerkach jest wynikiem krystalizacji kwasu moczowego. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że małe złogi piasku pojawiają w organizmie człowieka często, ale usuwane są z moczem prawie natychmiastowo. Tylko w nielicznych przypadkach piasek zalega w drogach moczowych, a w efekcie dalszej krystalizacji i tworzenia większych złogów tworzą się kamienie nerkowe. Dlatego też jedynie 10 proc. mieszkańców Polski cierpi na kamicę nerkową.

Kiedy powstaje kamień nerkowy? Przyczyny kamicy nerkowej to – poza określonymi sytuacjami, sprzyjającymi tworzeniu kamieni nerkowych określonego typu – niewystarczające nawodnienie organizmu, a tym samym – zbyt mała diureza. Produkowanie małych objętości moczu uniemożliwia przepłukiwanie dróg moczowych i wydalanie kryształów czy drobnego piasku – a w konsekwencji powstają kamienie nerkowe.

Rodzaje kamieni nerkowych

Kamienie nerkowe mogą powstać w efekcie krystalizacji rozmaitych związków. U większości osób przeważają kamienie zbudowane ze szczawianów i związków wapnia, a najrzadziej spotykane są kamienie cystynowe. Rodzaje kamieni nerkowych są następujące:

• kamienie nerkowe wapniowe, powstające w efekcie nadmiernego wydalania wapnia z moczem – wówczas przyczyna kamicy nerkowej wapniowej to m. in. nadczynność przytarczyc, inne przyczyny kamicy wapniowej to nadmiar szczawianów w moczu oraz zasadowy odczyn moczu,
• kamienie nerkowe szczawianowe, powstające w przebiegu zaburzeń metabolizmu szczawianów oraz nadmiernego spożycia szczawianów wraz z dietą (szczaw, szpinak, rabarbar, kakao, mocna herbata, czekolada, konserwy rybne i mięsne),
• kamienie nerkowe moczanowe, czyli złogi z kwasu moczowego, powstałe przede wszystkim u osób z wrodzonym zaburzeniem metabolizmu puryn (np. zespołem Lescha-Nyhana) oraz spożywających produkty bogate w puryny (mięso),
• kamienie nerkowe fosforanowe, które powstają głównie w przebiegu zakażeń dróg moczowych bakteriami Klebsiella, Proteus czy Psudomonas, którym towarzyszy alkalizacja moczu,
• kamienie nerkowe cystynowe, pojawiające się u osób z wrodzonymi zaburzeniami metabolizmu cystyny.

Kamica nerkowa – przyczyny powstawania kamieni

Tworzeniu się kamieni nerkowych sprzyjają błędy żywieniowe (np. niedostateczna ilość przyjmowanych płynów, dieta wysokobiałkowa, nadmierne spożycie soli i czerwonego mięsa) oraz przyjmowanie leków lub suplementów diety zakwaszających mocz (np. wysokich dawek witaminy C).

Wśród czynników ryzyka kamicy nerkowej, stanowiących częste przyczyny kamicy nerkowej wymienia się także niektóre choroby:

• schorzenia układu moczowego, zwłaszcza nawracające infekcje dróg moczowych oraz zastój moczu;
• schorzenia układu pokarmowego, np. choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół złego wchłaniania;
• schorzenia układu kostno-stawowego, np. dna moczanowa, osteoporoza;
• zaburzenia hormonalne np. nadczynność przytarczyc;
• schorzenia nowotworowe, zwłaszcza z przerzutami do kości.

Zwiększone ryzyko rozwinięcia kamicy nerkowej występuje w przypadku predyspozycji genetycznych, czyli wrodzonych skłonności do tworzenia nierozpuszczalnych złogów w drogach moczowych. Kiedy jeszcze mogą powstać kamienie nerkowe? Przyczyny to wady anatomiczne układu moczowego, sprzyjające zastojowi moczu.

Atak kamicy nerkowej – objawy kolki nerkowej

Dolegliwości związane z atakiem kamicy nerkowej bywają tak dotkliwe, że chorzy często zgłaszają się po pomoc na szpitalne oddziały ratunkowe. Objawy kamicy nerkowej u mężczyzn i u kobiet są spowodowane przesuwaniem się kamienia i silnym skurczem mięśni gładkich moczowodu. Wśród dolegliwości dominuje silny i nawracający ból kolkowy, który promieniuje do pachwiny. Bolesność oraz nasilone napięcie mięśniówki występuje po stronie kolki. Ból jest tępy i promieniujący, o bardzo dużym nasileniu.

Atak kamicy nerkowej to nie tylko ból. W trakcie napadu kolki mogą pojawić się nudności i wymioty oraz spadki ciśnienia tętniczego z omdleniami włącznie. Pojawienie się gorączki i dreszczy świadczy o towarzyszącej infekcji bakteryjnej, a krwiomoczu ‒ o uszkodzeniu śluzówki dróg moczowych. Gdy dojdzie do zwężenia lub całkowitego zamknięcia światła dróg moczowych przez kamienie nerkowe, objawy to:

• potrzeba ciągłego oddawania moczu,
• parcie na mocz,
• brak możliwości oddania moczu.

Objawy kamicy nerkowej zwykle mają charakter nawrotowy. W przypadku braku podjęcia odpowiedniego leczenia, prawdopodobieństwo nawrotu wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu procent w ciągu 10 kolejnych lat. W przypadku choroby takiej jak kamica nerkowa, objawy i przyczyny są podobne u kobiet i mężczyzn. Jednak to u mężczyzn, zwłaszcza po 30 roku życia, kamica nerkowa jest rozpoznawana kilkakrotnie częściej. U kobiet, ze względu na częstsze infekcje dróg moczowych, dominuje kamica struwitowa. U kilku procent chorych kamica nerkowa (najczęściej struwitowa) może prowadzić do schyłkowej niewydolności nerek, będącej wskazaniem do dializoterapii. Co czwarty pacjent z objawami kamicy nerkowej wymaga leczenia zabiegowego, ponieważ ze względu na dużą wielkość kamienia nie jest możliwe jego samoistne wydalenie. Ponadto wskazane jest trzymanie się odpowiednich zaleceń dietetycznych, czyli przyjmowanie zwiększonej ilości płynów oraz unikanie spożywania produktów sprzyjających tworzeniu się kamieni nerkowych.

Kamica nerkowa u dzieci – objawy i przyczyny

Kamica nerkowa u dzieci występuje znacznie rzadziej niż u dorosłych. Objawy kamieni nerkowych u dzieci są takie, jak u dorosłych. Przyczyny kamicy nerkowej u dzieci to wrodzone wady układu moczowego, sprzyjające rozwojowi zakażeń dróg moczowych oraz zastojowi moczu. Inne przyczyny kamicy  u dzieci to także zbyt niska podaż płynów oraz dieta bogata w sól czy czerwone mięso.

Kamica nerkowa w ciąży

Kolka nerkowa w ciąży pojawia się na skutek zastoju moczu w przewodach moczowych. Ataki związane są nie tylko z obecnością kamieni, ale również zbyt małą podażą płynów. Ponieważ przyszłe mamy mają ograniczone możliwości terapeutyczne, to przy atakach kolki nerkowej w ciąży leczenie musi być ograniczone do zwiększenia ilości przyjmowanych płynów, bezpiecznego dla maluszka przeciwbólowego paracetamolu i środków rozkurczowych. Należy zgłosić się do lekarza lub szpitala.

Rodzenie kamieni nerkowych – ile trwa?

Dokładny czas ataków kolki nerkowej trudno określić, ponieważ jest to kwestia indywidualna. W zasadzie dolegliwości w postaci bólu powinny zniknąć samoistnie w momencie wydalenia kamieni z przewodów moczowych. Ogólnie rzecz biorąc, im dłużej trwa pozbywanie się złogów, tym dłużej chory cierpi. Wydalanie kamieni z przewodów moczowych nie jest proste, dlatego niektóre ataki kolki nerkowej trwają nawet po kilka dni. Z medycznego punktu widzenia trudno określić, ile trwa kolka nerkowa.

Przesuwanie się kamienia nerkowego wzdłuż dróg moczowych, aż do jego wydalenia określanego jest jako rodzenie kamieni nerkowych. Jak długo rodzi się kamień nerkowy? Wszystko zależy od wielkości kamienia i jego położenia. Kamienie nerkowe o średnicy do 5 – 7 mm mogą być usunięte samoistnie. Jak urodzić kamień nerkowy? Przyjmować dużo płynów, stosować leki i zioła pobudzające diurezę oraz środki rozkurczowe. Można pomóc grawitacji, skacząc na skakance czy schodząc po schodach – ułatwia to przesuwanie się w dół złogów zalegających w drogach moczowych. Gdy zakończy się rodzenie kamienia nerkowego, objawy bólowe ustępują natychmiast. Większe kamienie nerkowe nie mogą być wydalone samoistnie i zazwyczaj wymagana jest interwencja lekarska.

Kamienie nerkowe – leczenie kamicy

Kamice nerkową diagnozuje się na podstawie objawów klinicznych, ogólnego badania moczu oraz wyników badania obrazowego. Schorzenie może być rozpoznane w oparciu o przeglądowe badanie rentgenowskie (RTG), urografię, badanie ultrasonograficzne (USG) lub tomografię komputerową jamy brzusznej i miednicy małej.

Jak leczyć kamicę nerkową? W przypadku schorzenia, jakim jest kamica nerkowa, leki stosowane są objawowo, w celu złagodzenia objawów napadu kolki nerkowej. W celu doraźnego zniesienia dolegliwości bólowych stosuje się leki o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i/lub rozkurczowym. W dolegliwościach o małym nasileniu są to niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. naproksen, ibuprofen, kwas acetylosalicylowy), a także paracetamol. Spośród leków o działaniu rozkurczowym dostępna jest drotaweryna, hioscyna lub papaweryna. W nasilonych dolegliwościach zwykle podaje się silniejsze leki na kamicę nerkową, dożylnie lub domięśniowo. Spośród niesteroidowych leków przeciwzapalnych najczęściej stosuje się ketoprofen lub diklofenak, a spośród opioidów, tramadol lub morfinę, w monoterapii lub w kombinacji ze środkiem działającym spazmolitycznie na mięśniówkę gładką dróg moczowych. Ułatwia to samoistne usuwanie kamieni nerkowych.

W leczeniu kamicy nerkowej stosuje się również leczenie inwazyjne, które ma na celu rozbicie kamieni nerkowych na mniejsze fragmenty i ułatwienie ich wydalenia z układu moczowego. Leczenie operacyjne jest rzadko stosowane, większe zastosowanie znalazły metody endoskopowe, takie jak nefrolitotrypsja przezskórna i litotrypsja ureterorenoskopowa, a także litotrypsja pozaustrojowa. Są to metody na skuteczne rozbijanie kamieni nerkowych, wymagające zastosowania krótkotrwałego znieczulenia ogólne. Takie zabiegu pozwalają na mało inwazyjne usuwanie kamieni nerkowych.

Leki bez recepty i zioła na piasek i kamienie w nerkach

Jak oczyścić nerki z piasku i kamieni? W przypadku piasku w nerkach zarówno u dzieci, jak i u każdej osoby dorosłej poleca się picie dużej ilości płynów (przynajmniej 2, a najlepiej 4 litry dziennie). Jeśli kamienie są małe, zostaną one usunięte wraz z moczem, szczególnie, gdy są ułożone blisko pęcherza. Jak rozpuścić kamienie nerkowe? Środowisko zasadowe ułatwia rozpuszczanie kamieni, pH moczu w granicach 7–7,2 uzyskiwane jest albo przez podawanie soli potasu i sodu, albo w postaci cytrynianu lub wodorowęglanu sodu. Można też zwiększyć wydzielanie moczu poprzez domowe sposoby, a mianowicie picie odwarów i naparów z ziół o działaniu moczopędnym. Najskuteczniejsze zioła na kamienie nerkowe to liść brzozy, ziele skrzypu polnego, korzeń lubczyku, korzeń i owoc pietruszki, liście pokrzywy czy kłącza perzu.

Kamica nerkowa – dieta zapobiegająca powstawaniu kamieni

Dieta przy kamicy nerkowej zależy przede wszystkim od jej rodzaju. Jednak istnieje grupa zaleceń dietetycznych, z których skorzystać może każdy cierpiący z powodu tej dolegliwości. Jaka jest najlepsza dieta w kamicy nerkowej? Jadłospis zaleca przyjmowanie zwiększonej ilości wody, tak aby dzienna objętość wydalanego moczu przekraczała 2 litry. Płyny należy podawać w formie naparów z surowców roślinnych (np. z ziela skrzypu, liścia brzozy, liścia borówki brusznicy czy liścia pokrzywy), polecana jest też słaba herbata, herbatki owocowe, przegotowana woda oraz soki owocowe, zwłaszcza z cytrusów. Wyjątek stanowi sok grejpfrutowy, który może przyczyniać się do powstawania kamieni nerkowych. Ponadto, zwraca się uwagę, aby płyny przyjmować także przed snem, w celu rozcieńczenia moczu w godzinach nocnych. Przeciwwskazana jest mocna herbata i mocna kawa. A co z piciem piwa? Gdy pojawia się kamica nerkowa, piwo nie jest najlepszym wyborem. Owszem, działa moczopędnie, ale jednocześnie zwiększa ryzyko zwiększonego wydalania z moczem kwasu moczowego. Dieta w kamicy nerkowej obejmuje ograniczenie spożywania soli kuchennej i produktów z nią bogatych. Niepożądane w diecie są środki spożywcze zawierające glutaminian sodu, a także produkty typu instant (zupy, sosy) oraz czekolada i kakao.

Właściwa dieta na kamicę nerkową szczawianowo-wapniową charakteryzuje się zmniejszoną podażą produktów bogatych w kwas szczawiowy (np. szczaw, rabarbar, szpinak, szparagi). Wśród produktów przeciwwskazanych znajdują się m.in. konserwy mięsne i rybne, smalec, słonina, margaryny twarde, a także ostre przyprawy. Natomiast, zaleca się zwiększyć spożycie produktów z dużą zawartością magnezu, cytrynianów oraz fosforanów. Szczególnie polecane są soki owocowe, owoce cytrusowe, miód, a także pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, płatki, kasze i ryż.

Gdy pojawiają się fosforanowo-wapniowe kamienie nerkowe, dieta zakłada ograniczone przyjmowanie alkalicznej wody mineralnej, nasion roślin strączkowych, a także produktów bogatych w kwas szczawiowy. W przypadku nadwagi lub otyłości przeciwwskazane są produkty zbożowe z białej mąki, a także mąka pszenna, płatki kukurydziane oraz kasza manna. Niezalecane jest również mleko i przetwory mleczne (np. twarogi i żółte sery pełnotłuste, sery pleśniowe, jogurty zawierające cukier).

W przypadku kamicy moczanowej zalecana jest dieta mleczno-jarska. Zaleca się zmniejszenie podaży puryn w diecie, czyli związków obficie występujących w podrobach, baraninie, wieprzowinie, a także roślinach strączkowych. Przeciwwskazane są ryby (m.in. szproty, śledzie, sardynki), a także zupy przyrządzone na wywarach mięsnych i grzybowych.

Prawidłowo dobrana dieta na kamicę nerkową cystynową polega na ograniczenie podaży w diecie takich aminokwasów, takich jak cystyna i metionina, które występują obficie w mięsie i jego przetworach, a także w rybach, jajach i soi.

Bibliografia:

1. Choroby wewnętrzne. Kompedium Medycyny Praktycznej, pod red. A. Szczeklika i P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna 2010
2. Althof S., Kindler J., Atlas osadów moczu, Wydawnictwo Medyczne Sapota 2005