Celiakia – objawy, badania, dieta. Powikłania choroby trzewnej

Celiakia jest chorobą autoimmunologiczną o podłożu genetycznym. Nazywana inaczej chorobą trzewną lub glutenozależną, atakuje dwa razy częściej kobiety niż mężczyzn. U osób z tą chorobą spożywanie glutenu wywołuje objawy ze strony przewodu pokarmowego związane z uszkodzeniem jelita cienkiego. Jedynym sposobem leczenia celiakii jest stosowanie diety bezglutenowej przez całe życie.

Co to jest celiakia?

Celiakia (choroba trzewna, enteropatia glutenozależna) jest chorobą układu pokarmowego, w której układ odpornościowy organizmu atakuje komórki własne jelita cienkiego w odpowiedzi na spożycie glutenu.

O tej celiakii mówi się już od bardzo dawna. Pierwszy wspomniał o niej w 1888 r. Samuel Gee. Podczas II wojny światowej badaniami nad tą chorobą zajmowali się nawet holenderscy i angielscy lekarze.

Lata badań potwierdziły, że jest to choroba związana z nietolerancją glutenu, który zawarty jest w ziarnach pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa. Nie można jednak powiedzieć, że wyklucza to z naszego pożywienia tylko same pokarmy na bazie mąki. Obecnie gluten zawarty jest nawet w parówkach, pasztetach, cukierkach, sosach, śmietanie w proszku i wielu innych produktach, w których normalnie byśmy się tego nie spodziewali. Osoby zmagające się z celiakią muszą bardzo mocno zwracać uwagę na etykiety produktów spożywczych. To właśnie z myślą o nich stworzona została specjalna dieta bezglutenowa.

Objawy celiakii u dorosłych i dzieci

Do klasycznych objawów celiakii należą:

• przewlekła biegunka,
• zaparcia,
• bóle brzucha,
• wzdęcia
• wymioty,
• nawracające nadżerki jamy ustnej.

Są to objawy układu pokarmowego. Wyróżnia się również objawy ze strony układu moczowego lub nerwowego:

• opóźnienie dojrzewania płciowego,
• zaburzenia równowagi,
• depresja,
• padaczka,
• zmęczenie,
• bladość,
• niski wzrost,
• ubytki szkliwa,
• krwawienia z nosa.

Rodzaje celiakii

Warto zaznaczyć, że objawy celiakii u dzieci i dorosłych zależą od postaci choroby:

• celiakia klasyczna – w postaci klasycznej, inaczej jawnej lub pełnoobjawowej, występują m.in. częste biegunki o konsystencji luźnej i biegunki tłuszczowe (stolce tłuszczowe można łatwo rozpoznać, ponieważ wyglądają inaczej od standardowych – mają jasny, żółty lub pomarańczowy kolor oraz połyskującą powierzchnię, trudno je spuścić w toalecie), szybki spadek masy ciała (celiakia u dzieci może objawiać się niskim wzrostem), zwiększony obwód brzucha i wrażeniem jego puchnięcia, niedobór żelaza lub innych mikroelementów czy też osteoporoza. Objawy celiakii u małych dzieci pojawiają się wprowadzeniu do diety produktów mącznych. Ten rodzaj choroby występuje głównie u dzieci, osób starszych oraz kobiet spodziewających się dziecka. Zlekceważenie objawów nietolerancji pokarmowej sprawia, że objawy mogą się na siebie nakładać, co prowadzi do poważnych zaburzeń, w tym niedokrwistości lub pogłębiających się uszkodzeń przewodu pokarmowego;
• celiakia nietypowa – daje symptomy, które wskazują na zaburzenia we wchłanianiu składników odżywczych z jelit. Zalicza się do nich głównie niedobory żelaza (i co za tym idzie – niedokrwistość) oraz objawy związane z niedostatecznym wchłanianiem wapnia z pożywienia (bóle kostno-stawowe, ubytki szkliwa zębowego lub jego niedorozwój). Objawy skórne celiakii to przede wszystkim opryszczki, zapalenia błony śluzowej w jamie ustnej oraz nawracające problemy z aftami. Objawy neurologiczne celiakii obejmują częste bóle głowy oraz problemy ze skupieniem uwagi. U około 10 proc. chorych na celiakię występować może depresja, epilepsja lub ataksja (niezborność ruchów). Częstymi symptomami celiakii są także zaburzenia ruchomości stawów, szczególnie tych dużych, do których zalicza się stawy biodrowe, kolanowe oraz barkowe. Szacuje się, że w przypadku 20 proc. osób ze zdiagnozowaną nietolerancją pokarmową glutenu obserwuje się zaburzenia układu rozrodczego, w tym częstszą skłonność do poronień, niskie libido lub zaburzenia potencji. Celiakia może się także wiązać z zaburzeniem funkcjonowania wątroby, co przekłada się na ogół na wysoki poziom cholesterolu we krwi. Nietypowy rodzaj celiakii diagnozuje się częściej niż typ klasyczny. Nasilenie objawów towarzyszy zakażeniom bakteryjnym i wirusowym;
• celiakia bezobjawowa – kiedy badania wykazują obecność przeciwciał IgA EmA, a pacjent nie skarży się na kliniczne objawy choroby, mówi się o celiakii bezobjawowej. W tej postaci choroby może nie dochodzić nawet do uszkodzenia kosmków jelitowych.

Odmiany celiakii – którą diagnozuje się najczęściej?

Klasyczna odmiana choroby trzewnej diagnozowana jest u małych dzieci. U osób dorosłych wyróżnia się odmianę choroby glutenozależnej – nietypowej. Lekarze wyróżniają również odmianę celiakii niemą, czyli bez objawów klinicznych. Występują jednak wtedy przeciwciała i zanik kosmków jelitowych. Na samym końcu naukowcy mówią o postaci latentnej choroby z typowymi przeciwciałami i prawidłową błoną śluzową. Wtedy mamy do czynienia z wystąpieniem dolegliwości przy stosowaniu diety z wysoką zawartością glutenu.

Diagnostyka celiakii

Jakie badania stosuje się do rozpoznania celiakii? Pierwszym z testów jest badanie serologiczne polegające na oznaczeniu ilości przeciwciał przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA), transglutaminazie tkankowej (tTG) oraz deaminowanej gliadynie (DGP). Najczęściej jednak używa się testów na obecność przeciwciał klasy IgA transglutaminazy tkankowej. Drugą możliwością jest wybór szybkiego testu z krwi pobranej z palca. Wynik otrzymuje się w ciągu 5 minut, a sam odczyt przypomina analizę testu ciążowego. Warto pamiętać jednak o tym, że tego rodzaju szybkie testy wymagają weryfikacji.

W diagnostyce celiakii ważną rolę odgrywa również przeprowadzenie badania endoskopowego jelita cienkiego z pobraniem wycinków. Zaobserwowanie zmian w postaci zaniku kosmków jelitowych w badaniu mikroskopowym u osoby spożywającej gluten stanowi metodę potwierdzenia obecności celiakii.

Leczenie celiakii

Na podstawie wyników badań włącza się leczenie w postaci diety bezglutenowej. Jest to jedyny znany obecnie sposób hamowania rozwoju zmian w przewodzie pokarmowym i zapobiegania występowaniu dolegliwości.

Nieleczona celiakia może prowadzić do rozwoju zaawansowanych zmian w jelicie cienkim. Ich skutkiem jest ograniczenie wchłaniania niezbędnych składników odżywczych oraz związane z tym niedożywienie i zaburzenia funkcji organizmu.

Niestety celiakia nie jest uleczalna. Objawów można uniknąć lub doprowadzić do ich zminimalizowania jedynie za pomocą odpowiedniej diety.

Celiakia a dieta bezglutenowa

Jak już wspomnieliśmy jest to choroba autoimmunologiczna, której nie da się jej nigdy do końca wyleczyć. Jest to jednak schorzenie, którego postęp można jak najbardziej zahamować. Należy jednak stosować odpowiednią dietę bezglutenową przez całe swoje życie. Musi to być naprawdę ścisła i wartościowa dieta.

Podstawą do wprowadzenia diety bezglutenowej jest oczywiście wiedza na temat tego, jakie produkty zawierają gluten. Na szczęście w dzisiejszych czasach stosowanie diety bezglutenowej jest nieco łatwiejsze niż jeszcze dekadę wcześniej – w przypadku wielu produktów producenci tworzą specjalne odmiany bezglutenowe, dzięki czemu w sklepach możemy znaleźć np. bezglutenowy chleb, makaron czy ciastka.

Za produkty bezpieczne uznaje się te, w których zawartość glutenu jest niższa niż 20  mg w 1000 g produktu. Takie specjalnego produkty z niższą wartością oznakowane są za pomocą symbolu przekreślonego kłosa.

Dieta bezglutenowa w celiakii – czego nie jeść?

Gluten obecny jest w produktach, które zawierają ziarna pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, pszenżyta i orkiszu, w tym we wszystkich produktach będących przetworzoną postacią wymienionych zbóż. Warto dokładnie zapamiętać tę listę, aby na początku stosowania diety bezglutenowej wiedzieć, jakich produktów należy unikać. Mając w pamięci listę tych zbóż, można łatwo wyeliminować z diety inne produkty, które zawierają duże ilości glutenu.

Osoby, które chcą stworzyć bardziej szczegółową listę produktów z glutenem, powinny dodać do niej makarony pszenne i żytnie, kaszę manną, jęczmienną i owsianą, kuskus, pierogi, kopytka i większość sklepowych słodyczy. Nie każdy wie, że gluten znajduje się również w gotowych zupach zagęszczanych mąką, w panierkach błyskawicznych, a także w wielu produktach w proszku. Oprócz tego gluten znajduje się w kawie zbożowej, w napojach zawierających słód jęczmienny (w tym w piwie). Dodatkowo znaleźć go można w mieszankach przypraw, w proszku do pieczenia lub w sosie sojowym.

Dieta bezglutenowa w celiakii – co jeść?

Do produktów bezglutenowych, które można wykorzystać w diecie chorych na celiakię należą:

• warzywa i owoce,
• ryż,
• gryka,
• kukurydza,
• proso,
• ziemniaki,
• komosa ryżowa,
• nasiona roślin strączkowych (fasola, ciecierzyca, bób, soczewica, soja),
• mleko i produkty mleczne bez dodatków glutenowych,
• masło,
• orzechy,
• jajka,
• mięso, ryby i owoce morza,
• oleje roślinne,
• cukier,
• miód,
• kakao,
• naturalne przyprawy (bez dodatków zawierających zboża – warto sprawdzać skład),
• herbata,
• kawa („prawdziwa”, kawy zbożowe zawierają gluten).

Napoje alkoholowe, oprócz piwa i whisky, również nie zawierają glutenu.

W obecnych czasach osoby chorujące na celiakię nie będą miały kłopotu ze zrobieniem odpowiednich zakupów, ponieważ w wielu sklepach znaleźć można specjalne produkty bezglutenowe. Dotyczy to również produktów dla niemowląt i małych dzieci. Na ich opakowaniach znajdziemy przydatne dla rodziców dzieci z celiakią oznaczenia informujące, czy produkt zawiera gluten.

Osoby z celiakią powinny pamiętać, że produkty bezglutenowe trzeba przechowywać i przygotowywać w odpowiedni sposób, tak aby nie doszło do zanieczyszczenia ich glutenem.

Dieta bezglutenowa w celiakii – jadłospis

Wiemy już, jakich produktów powinny unikać osoby chore na celiakię. Znamy też listę artykułów bezpiecznych dla pacjentów stosujących dietę bezglutenową. Jak można wykorzystać tą wiedzę do przygotowania dobrze zbliansowanego jadłospisu bezglutenowego? Poniżej znajdziesz przykład całodziennego menu dla osoby z celiakią.

1. Śniadanie: kasza jaglana ugotowana na mleku krowim lub roślinnym (np. sojowym, migdałowym), podana ze świeżymi owocami i orzechami.
2. Lunch: sałatka na bazie brązowego ryżu z pieczoną piersią z kurczaka w ziołach i świeżymi warzywami (np. papryka, pomidor, szpinak, jarmuż, rukola, rzodkiewka), z dodatkiem oliwy z oliwek.
3. Podwieczorek: koktajl na bazie jogurtu naturalnego i owoców świeżych lub mrożonych (np. banana, truskawek, malin, wiśni), opcjonalnie z dodatkiem miodu.
4. Obiadokolacja: makaron bezglutenowy z domowym sosem pomidorowym (bez glutenowych zagęstników) z mielonym mięsem albo pokruszonym tofu naturalnym lub wędzonym oraz duszonymi warzywami (cebula, czosnek, cukinia, bakłażan, papryka).

Powikłania celiakii

Nieutrzymywanie ścisłej diety bezglutenowej przez osobę chorą na celiakię może doprowadzić do bardzo ciężkich powikłań, wśród których należy wymienić nowotwór złośliwy gardła, przełyku, jelita, a także osteoporoza, niepłodność, wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego, wczesna menopauza, nawracające poronienia i zbyt wczesne porody. Warto więc zadbać o to, aby utrzymywać ścisłą dietę, dzięki czemu zadbamy o swoje zdrowie.

Celiakia a płodność

Osoby chorujące na celiakię mogą mieć problemy z płodnością. Dlaczego celiakia wpływa na płodność? Wszystko przez niewystarczające wchłanianie przez jelita składników odżywczych. Prowadzi to do wystąpienia szeregu nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu, jak i uciążliwych dolegliwości zdrowotnych. Spożywanie produktów zawierających gluten przez osoby z nietolerancją wywołuje liczne stany zapalne obejmujące głównie obszar jelit, co w konsekwencji upośledza fizjologiczną funkcję tego narządu, jaką jest wchłanianie niezbędnych substancji z pożywienia, a to może skutkować obniżeniem możliwości rozrodczych osoby chorej na celiakię.

Na szczęście leczenie celiakii może dać bardzo dobre efekty oraz wyeliminować dolegliwości. Stała opieka lekarzy specjalistów oraz restrykcyjne stosowanie się do diety może skutkować prawidłowym przebiegiem ciąży i szczęśliwym rozwiązaniem.

Celiakia a alergia na gluten

Celiakii nie należy mylić z alergią (uczuleniem) na gluten. Są to dwie choroby, u których podłoża stoją różne mechanizmy. Objawy alergii na gluten to przede wszystkim:

• kurczowy ból brzucha,
• nudności i wymioty,
• objawy skórne w postaci zmian o charakterze pokrzywki,
• katar,
• problemy z oddychaniem.

Konsultacja z lekarzem gastroenterologiem, który zleci odpowiednie badania pozwala na różnicowanie tych dwóch jednostek chorobowych i postawienie właściwej diagnozy.

Źródła:

1. Hanna Szajewska, Celiakia, Medycyna Praktyczna;
2. Edyta Santorek-Strumiłło: Celiakia. W: Medycyna praktyczna dla pacjentów. Gastrologia [on-line]. Medycyna Praktyczna.