Celiakia – objawy, badania, dieta. Powikłania choroby trzewnej

Celiakia jest chorobą autoimmunologiczną o podłożu genetycznym. Nazywana inaczej chorobą trzewną lub glutenozależną, atakuje dwa razy częściej kobiety niż mężczyzn. Osoby z tą chorobą nie tolerują glutenu. Nie można jednak jej mylić z alergią.

Celiakia – podstawowe informacje

O tej chorobie mówi się już od bardzo dawna. Pierwszy wspomniał o niej w 1888 r. Samuel Gee. Podczas II Wojny Światowej badaniami nad tą chorobą zajmowali się nawet holenderscy i angielscy lekarze.

Lata badań potwierdziły, że jest to choroba związana z nietolerancją glutenu, który zawarty jest w nasionach pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa. Nie można jednak powiedzieć, że wyklucza to z naszego pożywienia tylko same pokarmy na bazie mąki. Obecnie gluten zawarty jest nawet w parówkach, pasztetach, cukierkach, sosach, śmietanie w proszku i wielu innych produktach, w których normalnie byśmy się tego nie spodziewali. Osoby zmagające się z celiakią muszą bardzo mocno zwracać uwagę na etykiety produktów spożywczych. To właśnie z myślą o nich stworzona została specjalna dieta bezglutenowa.

Objawy celiakii u dorosłych i dzieci

Celiakia objawia się po zjedzeniu glutenu u osób z jego nietolerancją. Objawy celiakii u dzieci i dorosłych zależą od postaci choroby:

• celiakia klasyczna – w postaci klasycznej, inaczej jawnej lub pełnoobjawowej, występują m.in. częste biegunki o konsystencji luźnej i tłuszczowej, szybki spadek masy ciała (celiakia u dzieci może objawiać się niskim wzrostem), zwiększony obwód brzucha i wrażeniem jego puchnięcia, niedobór żelaza lub innych mikroelementów czy też osteoporoza. Objawy celiakii u małych dzieci pojawiają się wprowadzeniu do diety produktów mącznych. Ten rodzaj choroby występuje głównie u dzieci, osób starszych oraz kobiet spodziewających się dziecka. Zlekceważenie objawów nietolerancji pokarmowej sprawia, że objawy mogą się na siebie nakładać, co prowadzi do poważnych zaburzeń, w tym niedokrwistości lub pogłębiających się uszkodzeń przewodu pokarmowego;
• celiakia nietypowa – daje symptomy, które wskazują na zaburzenia we wchłanianiu składników odżywczych z jelit. Zalicza się do nich głównie niedobory żelaza (i co za tym idzie – niedokrwistość) oraz objawy związane z niedostatecznym wchłanianiem wapnia z pożywienia (bóle kostno-stawowe, ubytki szkliwa zębowego lub jego niedorozwój). Objawy skórne celiakii to przede wszystkim opryszczki, zapalenia błony śluzowej w jamie ustnej oraz nawracające problemy z aftami. Objawy neurologiczne celiakii obejmują częste bóle głowy oraz problemy ze skupieniem uwagi. U około 10 proc. chorych na celiakię występować może depresja, epilepsja lub ataksja (niezborność ruchów). Częstymi symptomami celiakii są także zaburzenia ruchomości stawów, szczególnie tych dużych, do których zalicza się stawy biodrowe, kolanowe oraz barkowe. Szacuje się, że w przypadku 20 proc. osób ze zdiagnozowaną nietolerancją pokarmową glutenu obserwuje się zaburzenia układu rozrodczego, w tym częstszą skłonność do poronień, niskie libido lub zaburzenia potencji. Celiakia może się także wiązać z zaburzeniem funkcjonowania wątroby, co przekłada się na ogół na wysoki poziom cholesterolu we krwi. Nietypowy rodzaj celiakii diagnozuje się częściej niż typ klasyczny. Nasilenie objawów towarzyszy zakażeniom bakteryjnym i wirusowym;
• celiakia bezobjawowa – kiedy badania wykazują obecność przeciwciał IgA EmA, a pacjent nie skarży się na kliniczne objawy choroby, mówi się o celiakii bezobjawowej. W tej postaci choroby może nie dochodzić nawet do uszkodzenia kosmków jelitowych.

Do klasycznych objawów tej choroby należą:

• przewlekła biegunka,
• zaparcia,
• bóle brzucha,
• wzdęcia
• wymioty,
• nawracające nadżerki jamy ustnej.

Są to objawy układu pokarmowego. Wyróżnia się również objawy ze strony układu moczowego lub nerwowego:

• opóźnienie dojrzewania płciowego,
• zaburzenia równowagi,
• depresja,
• padaczka,
• zmęczenie,
• bladość,
• niski wzrost,
• ubytki szkliwa,
• krwawienia z nosa.

Odmiany celiakii – którą diagnozuje się najczęściej?

Klasyczna odmiana choroby trzewnej diagnozowana jest u małych dzieci. U osób dorosłych wyróżnia się odmianę choroby glutenozależnej – nietypowej. Lekarze wyróżniają również odmianę celiakii niemą, czyli bez objawów klinicznych. Występują jednak wtedy przeciwciała i zanik kosmków jelitowych. Na samym końcu naukowcy mówią o postaci latentnej choroby z typowymi przeciwciałami i prawidłową błoną śluzową. Wtedy mamy do czynienia z wystąpieniem dolegliwości przy stosowaniu diety z wysoką zawartością glutenu.

Jak rozpoznać celiakię?

Nietolerancję glutenu wykrywa się standardowo dwoma rodzajami testów. Pierwszym z nich jest badanie serologiczne polegające na oznaczeniu ilości przeciwciał przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA), transglutaminazie tkankowej (tTG) oraz deaminowanej gliadynie (DGP). Najczęściej jednak używa się testów na obecność przeciwciał klasy IgA transglutaminazy tkankowej. Drugą możliwością jest wybór szybkiego testu z krwi pobranej z palca. Wynik otrzymuje się w ciągu 5 minut, a sam odczyt przypomina analizę testu ciążowego. Warto pamiętać jednak o tym, że tego rodzaju szybkie testy wymagają weryfikacji. Na podstawie wyników badań włącza się odpowiedni rodzaj leczenia. Jednakże, ze względu na to, że celiakia zaburza wchłanianie cennych mikroelementów i witamin, podstawą zawsze jest dieta bezglutenowa oraz odpowiednia suplementacja.

Niestety celiakia nie jest uleczalna. Objawów można uniknąć lub doprowadzić do ich zminimalizowania jedynie za pomocą odpowiedniej diety.

Celiakia a dieta bezglutenowa

Jak już wspomnieliśmy jest to choroba autoimmunologiczna, czyli nie da się jej nigdy do końca wyleczyć. Jest to choroba genetyczna, której postęp można jak najbardziej zahamować. Wystarczy tylko stosować odpowiednią dietę bezglutenową przez całe swoje życie. Musi to być naprawdę ścisła i wartościowa dieta.

Przede wszystkim trzeba wykluczyć ze swojego żywienia produkty w których zawartość glutenu jest wyższa niż niż 20  mg w 1000 g produktu. Takie specjalnego produkty z niższą wartością oznakowane są za pomocą symbolu przekreślonego kłosa.

U osób, u których stwierdzono celiakię, niezbędne jest stosowanie diety bezglutenowej. Podstawą do jej wprowadzenia jest wiedza na temat tego, jakie produkty zawierają gluten. Na szczęście w dzisiejszych czasach stosowanie diety bezglutenowej nie jest już takie trudne – w przypadku wielu produktów producenci tworzą specjalne odmiany bezglutenowe, dzięki czemu w sklepach możemy znaleźć np. bezglutenowy chleb, makaron czy ciastka. Gluten obecny jest w produktach, które zawierają ziarna pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, pszenżyta i orkiszu. Gluten zawarty jest we wszystkich produktach będących przetworzoną postacią wymienionych zbóż. Warto dokładnie zapamiętać tę listę, aby na początku stosowania diety bezglutenowej wiedzieć, jakich produktów należy unikać. Mając w pamięci listę tych zbóż, można łatwo wyeliminować z diety inne produkty, które zawierają duże ilości glutenu. Jest to szczególnie ważne dla osób, które podczas codziennych zakupów muszą mieć pewność, co zawiera gluten z produktów dla niemowląt lub dla dzieci. Na szczęście na półkach z produktami dla dzieci również można znaleźć podział na produkty zawierające gluten oraz produkty bezglutenowe. Osoby, które chcą stworzyć bardziej szczegółową listę produktów z glutenem, powinny dodać do niej makarony pszenne i żytnie, kaszę manną, jęczmienną i owsianą, kuskus, pierogi, kopytka i większość sklepowych słodyczy. Nie każdy wie, że gluten znajduje się również w gotowych zupach zagęszczanych mąką, w panierkach błyskawicznych, a także w wielu produktach w proszku. Oprócz tego gluten znajduje się w kawie zbożowej, w napojach zawierających słód jęczmienny oraz w piwie. Dodatkowo znaleźć go można w mieszankach przypraw, w proszku do pieczenia lub w sosie sojowym.

Do produktów bezglutenowych należą:

• herbata,
• kawa ziarnista,
• ryż,
• gryka,
• kukurydza,
• proso,
• orzechy,
• jajka,
• mąka ziemniaczana,
• miód,
• mąka bezglutenowa.

Napoje alkoholowe, oprócz piwa i whisky, również nie zawierają glutenu.

W obecnych czasach osoby chorujące na celiakię nie będą miały kłopotu ze zrobieniem odpowiednich zakupów, ponieważ w wielu sklepach znaleźć można specjalne produkty bezglutenowe. Trzeba jednak pamiętać, że produkty bezglutenowe trzeba przechowywać w odpowiedni sposób, aby nie doszło do zanieczyszczenia ich glutenem.

Powikłania po celiakii

Nieutrzymywanie ścisłej diety bezglutenowej może doprowadzić do bardzo ciężkich powikłań, wśród których należy wymienić nowotwór złośliwy gardła, przełyku, jelita. Do innych powikłań należy osteoporoza, niepłodność, wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego, wczesna menopauza, nawracające poronienia, a nawet zbyt wczesne porody. Warto więc zadbać o to, aby utrzymywać ścisłą dietę, dzięki czemu zadbamy o swoje zdrowie.

Celiakia a płodność

Osoby chorujące na celiakię mogą mieć problemy z płodnością. Dlaczego celiakia wpływa na płodność? Wszystko przez niewystarczające wchłanianie przez jelita składników odżywczych. Prowadzi to do wystąpienia szeregu nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu, jak i uciążliwych dolegliwości zdrowotnych. Spożywanie produktów zawierających gluten przez osoby z nietolerancją wywołuje liczne stany zapalne obejmujące głównie obszar jelit, co w konsekwencji upośledza fizjologiczną funkcję tego narządu, jaką jest wchłanianie niezbędnych substancji z pożywienia, a to może skutkować obniżeniem możliwości rozrodczych osoby chorej na celiakię.

Na szczęście leczenie celiakii może dać bardzo dobre efekty oraz wyeliminować dolegliwości. Stała opieka lekarzy specjalistów oraz restrykcyjne stosowanie się do diety może skutkować prawidłowym przebiegiem ciąży i szczęśliwym rozwiązaniem.

Źródła:

1. Hanna Szajewska, Celiakia, Medycyna Praktyczna;
2. Edyta Santorek-Strumiłło: Celiakia. W: Medycyna praktyczna dla pacjentów. Gastrologia [on-line]. Medycyna Praktyczna.