Charakterystyka spastyczności – przyczyny, objawy, wpływ rehabilitacji ruchowej na stan wzmożonego napięcia

Spastyczność, obok dystonii i sztywności, jest najczęściej występującą formą wzmożonego napięcia mięśniowego. W zależności od stopnia patologii spastyczność mięśni ogranicza codzienne funkcjonowanie motoryczne, często wywołuje ból i jest przyczyną przykurczy stawowo-mięśniowych.

Spastyczność poudarowa to jedna z wielu przyczyn stanu wzmożonego napięcia mięśniowego, rozwijająca się w przebiegu udaru mózgu i wymagająca kompleksowej rehabilitacji. Leczenie spastyczności to wielowymiarowe i zwykle długotrwałe postępowanie, uwzględniające m.in. fizjoterapię, psychoterapię, terapię zajęciową i farmakoterapię.

Co to jest spastyczność?

Spastyczność oznacza nieprawidłowe, nadmierne napięcie mięśni, charakteryzujące się wzmożeniem odruchów ścięgnistych, czyli oporem stawianym przez mięśnie i aktywne struktury ruchowe w reakcji na rozciąganie, w zależności od szybkości, stopnia i kierunku rozciągania. Spastyczność zwykle powoduje zaburzone wzorce ułożeń dotkniętych nią części ciała, czyli kończyn. Spastyczność kończyn jest częścią obrazu towarzyszącego niedowładowi, co nasila dysfunkcję, wywołuje dolegliwości bólowe i stanowi wskazanie do rehabilitacji. Leczenie spastyczności powinno rozpocząć się możliwie najwcześniej po zdiagnozowaniu, wystąpienia pierwszych objawów i zapobiegawczo przed jej rozwinięciem w przypadku osób z grupy ryzyka. Nieleczona spastyczność kończyn dolnych lub górnych może prowadzić do powstania przykurczy oraz nieodwracalnych zmian w obrębie układu kostnego i mięśniowo-stawowego danej okolicy ciała. Spastyczność jest odróżniana od innych zaburzeń charakteryzujących się nadmiernym napięciem mięśniowym, np. sztywności mięśni czy dystonii.

Spastyczność mięśni: objawy i przyczyny

Spastyczność rozwija się na drodze uszkodzenia lub zaburzenia równowagi mechanizmów odpowiedzialnych za regulację aktywności ruchowej organizmu w ośrodkowym układzie nerwowym, tzn. pomiędzy aktywnością pobudzającą i hamującą układ ruchu w mózgu a odruchową aktywnością rdzenia kręgowego. W takiej sytuacji dochodzi do przewagi odruchów rdzeniowych powodujących nadmierne mimowolne napięcie mięśni. Spastyczność jest przejawem schorzeń rozwijających się na skutek uszkodzeń centralnego układu nerwowego, np. udaru mózgu, mózgowego porażenia dziecięcego, urazów czaszkowo-mózgowych i rdzeniowych, stwardnienia rozsianego, chorób neuronów ruchowych, niedotlenienia mózgu czy na tle zaburzeń i wad genetycznych. Objawy spastyczności są charakterystyczne w sytuacji, kiedy mięśnie wykazują właściwości oporowe w reakcji na rozciąganie. Wcześniej mięśnie są zwykle wiotkie, czyli o obniżonym napięciu, a wszelkie odruchy osłabione. Rozwijająca się spastyczność zapoczątkowuje serię zdarzeń poprzez powstawanie przykurczy mięśniowo-ścięgnistych, deformacji kości, sztywności i niestabilności stawów do mimowolnej aktywności mięśni o charakterze stałym lub przerywanym. Spastyczność charakteryzuje narastające napięcie mięśniowe zależne od szybkości i kierunku rozciągania, np. w trakcie rehabilitacji spastyczności, z tzw. objawem scyzorykowym, polegającym na narastaniu oporu do pewnego momentu, zwykle tylko po zapoczątkowaniu ruchu – później napięcie mięśniowe maleje i ruch można wykonać w większym zakresie. Spastyczność po udarze mózgu u dorosłych oraz spastyczność u dzieci w wyniku uszkodzenia rdzenia nerwowego zaburza, utrudnia i często znacznie ogranicza życie codzienne pacjenta, wywołując bolesne mimowolne skurcze, pogarszając samopoczucie i zaburzając sen.

Spastyczność kończyn dolnych i górnych: rehabilitacja

Leczenie spastyczności stanowi duże wyzwanie ze względu na rozległość obrazu klinicznego. Rehabilitacja spastyczności ma na celu poprawę funkcjonalności motorycznej organizmu, głównie funkcji ręki i chodu, zmniejszenie dolegliwości bólowych, zapobieganie następstwom przykurczy, a także poprawę samodzielności, aktywności i zaradności osobistej. Leczenie spastyczności opiera się przede wszystkim na trzech metodach: rehabilitacji, czyli ruchowych ćwiczeniach spastyczności i innych technikach usprawniania, farmakoterapii i operacjach chirurgicznych. Wszechstronna rehabilitacja wykorzystuje m.in.:

• fizjoterapię, czyli ćwiczenia ruchowe i zabiegi fizykoterapeutyczne obniżające napięcie mięśni, przywracające poprawne wzorce ruchowe, zapobiegające lub łagodzące postęp zmian wtórnych (przykurczy i innych deformacji). Leczenie spastyczności tego typu to także terapia zajęciowa – ergoterapia, arteterapia i socjoterapia;
• leki na spastyczność mięśni, czyli środki podawane doustnie, np. benzodiazepiny; leki dokanałowe, np. balkohen w pompie (ITB) albo leczenie spastyczności toksyną botulinową (BTXA), tj. lekami podawanymi miejscowo (do mięśnia);
• operacje neurochirurgiczne z implantacją stymulatorów hamujących lub pobudzających, a także operacje ortopedyczne wydłużające przyczepy ścięgniste i rekonstruujące zmiany kostne.