Anomia w ujęciu socjologicznym, psychologicznym oraz neurologicznym. Rodzaje i charakterystyka

Słowo „anomia” pochodzi z języka greckiego i oznacza „bezprawie”. W kontekście konkretnych nauk i zagadnień anomia zyskuje różne definicje, a rozróżnieniem podstawowym jest anomia w ujęciu psychologicznym, socjologicznym oraz neurologicznym. Anomia w ujęciu neurologicznym to zaburzenia objawiające się niemożnością nazwania wcześniej znanych przedmiotów czy pojęć. Jako schorzenie czysto somatyczne nie jest w żaden sposób skorelowana z anomią społeczną.

Od ostatnich lat XX wieku do chwili obecnej udziałem człowieka współczesnego stały się zmiany tak dynamiczne, jak jeszcze nigdy dotąd w dziejach ludzkości. Zmiany natomiast (nie tylko współczesne) prowadzić mogą do zjawiska anomii, które stało się obecnie problemem całego społeczeństwa.

Anomia według koncepcji Durkheima

Anomia oznacza całkowite zatracenie norm społecznych lub ich zanik, często w odniesieniu bezpośrednio do jednostki społecznej. Cechą charakterystyczną takiej postawy, a w psychologii anomią, jest popadnięcie w egoizm i brak poczucia odpowiedzialności przed jakimikolwiek instytucjami czy też osobami. Obecnie doskonałym przykładem takiego zachowania jest anomia pracownicza, często objawiająca się „pożyczaniem” czegoś z miejsca pracy lub spędzaniem całego dnia na Facebooku pod nieobecność szefa.

Socjolog Emile Durkheim jako pierwszy sformułował definicję tego pojęcia. Według niego anomia społeczna jest sytuacją, w której jednostka traci możliwość odróżniania dobra od zła w odniesieniu do społeczeństwa. Zdaniem Durkheima to podstawowy objaw kryzysu moralnego w społeczeństwie. Za przyczyny anomii socjolog uznał gwałtowne przemiany społeczne, gospodarcze i im podobne, które często powodują zanik dotychczas obowiązujących norm i prowadzą do formowania się nowych zasad, często wygodniejszych lub w stosunku do dotychczas panujących uznawanych za niemoralne.

Cechą charakterystyczną dla anomii naszych czasów jest walka z hierarchizacją w społeczeństwie, nierównościami klasowymi i związanymi z płcią, rasą oraz przynależnością do konkretnego kręgu kulturowego. Anomia wynika również z faktu buntu społeczeństwa i jednostki wobec dotychczasowego systemu moralnego i prawnego, który przestał odpowiadać potrzebom współczesnego świata.

Obecnie obserwuje się m.in. w całej Europie bunt społeczeństwa wobec narzucającego swoje prawo kościoła katolickiego. Państwa, w których kościół wciąż ma bardzo wiele do powiedzenia w życiu codziennym, takie jak Polska, powoli zaczynają buntować się przeciwko takiemu stanowi rzeczy. Mimo iż jest to konieczne zjawisko, Durkheim określił je jako niebezpieczne. Pomimo swojego laickiego podejścia uważał bowiem, że wiara i instytucje kościelne są jednym z podstawowych narzędzi budowania wspólnoty w społeczeństwie oraz poczucia przynależności jednostki. To niezwykle istotny problem, zwłaszcza w kontekście następującej nieuchronnie globalizacji, która wymusi w końcu na społeczeństwie poszukiwanie oparcia i wspólnoty opartej na nowych wartościach.

Anomia w ujęciu Mertona

W połowie XX wieku do głosu doszedł kolejny socjolog, Robert Merton, również zajmujący się anomią społeczną. Jego ujęcie jednak dotyczyło wpływu jednostki na rozwój anomii w społeczeństwie. Wyróżnił w związku z tym 5 typów adaptacji jednostki w społeczeństwie, z których tylko typ pierwszy uznał za niedewiacyjny:

• konformizm, czyli umiejętność przystosowywania się do zasad panujących w społeczeństwie, polegający na akceptacji celów oraz środków do nich prowadzących;
• rytualizm jest formą zachowań dewiacyjnych wyrażających się w nadmiernym konformizmie. Charakteryzuje się całkowitym poddaniem się panującym zasadom i normom bez cienia autorefleksji. Tego typu postawa ma niwelować poczucie zagrożenia za pomocą niejako odebrania samemu sobie wolnej woli na rzecz patologicznej formy nadmiernej socjalizacji;
• innowacja to sposób osiągania pewnych celów, zaakceptowanych zarówno przez jednostkę, jak i społeczeństwo, za pomocą środków powszechnie uznawanych za niemoralne lub nielegalne. To oznaka, że jednostka nie przeszła prawidłowo socjalizacji w procesie wychowywania. Innowacja jest elementem charakterystycznym dla sposobu funkcjonowania wszystkich klas społecznych;
• wycofanie to chęć uniknięcia jakichkolwiek form życia w społeczeństwie poprzez unikanie kontaktu z realnymi problemami i codziennym życiem w społeczeństwie. Tu za przykład podaje się najczęściej ludzi uzależnionych od alkoholu czy narkotyków;
• bunt to ostatnie wyróżnione przez Mertona zachowanie. Według niego najbardziej destrukcyjne, mimo że w kontekście historycznym to właśnie ono decyduje o wszelkich przemianach społecznych. Bunt polega na całkowitym odrzuceniu norm i zasad przy jednoczesnej chęci wprowadzenia własnych.