Kobiety chorują na alzheimera dwa razy częściej niż mężczyźni. Naukowcy znaleźli wyjaśnienie tego fenomenu

Naukowcy wskazują na złożone uwarunkowania biologiczne i styl życia. Dobra wiadomość jest taka, że wiele można zrobić, by zachować pamięć i sprawność umysłową na długie lata. Jak zadbać o mózg już dziś, by zmniejszyć ryzyko alzheimera w przyszłości?

Czy alzheimer ma płeć?

Na pierwszy rzut oka można by sądzić, że różnica między kobietami a mężczyznami w zapadaniu na chorobę Alzheimera wynika z faktu, iż kobiety żyją dłużej. Jednak eksperci uważają, że ta hipoteza nie wyjaśnia tak dużej dysproporcji – niemal dwukrotnie większej zapadalności wśród kobiet. Choć prawdziwe przyczyny tego stanu rzeczy nie są jeszcze do końca znane, a najprawdopodobniej są zależne od wielu czynników, to naukowcy coraz częściej koncentrują się na dwóch wyraźnych różnicach biologicznych pomiędzy płciami: chromosomach i menopauzie.

Kobiety mają dwa chromosomy X, podczas gdy mężczyźni – jeden X i jeden Y. Zdaniem badaczy, różnice w genach obecnych na chromosomach X i Y mogą zwiększać ryzyko wystąpienia alzheimera u kobiet.

Drugim czynnikiem jest menopauza, czyli okres, w którym spada produkcja hormonów – estrogenu i progesteronu. Choć kojarzone są one głównie z układem rozrodczym, estrogen, jak twierdzą naukowcy, odgrywa również istotną rolę w funkcjonowaniu mózgu.

Cokolwiek kryje się za tym zjawiskiem, najprawdopodobniej jest to część głębszych procesów neurologicznych – podkreślają naukowcy, wskazując na podobne różnice między płciami w przypadku innych chorób. Stwardnienie rozsiane czy migrena występują częściej u kobiet, z kolei choroba Parkinsona, guzy mózgu czy padaczka – częściej u mężczyzn. W niektórych przypadkach, np. w migrenie u kobiet czy chorobie Parkinsona u mężczyzn, większa częstość zachorowań wiąże się również z bardziej dotkliwymi objawami.

– Patrząc epidemiologicznie widzimy, że niemal we wszystkich chorobach neurologicznych istnieją różnice w tym, jak często dotykają one biologicznych kobiet i mężczyzn – wyjaśnia Anna Bonkhoff, neurolog i badaczka z Harvard Medical School oraz Mass General Brigham.

Chromosomy

Podstawą są geny, które u człowieka rozmieszczone są na 46 chromosomach, tworzących 23 pary. Jedna z tych par – XX u kobiet i XY u mężczyzn – zawiera geny odpowiadające za cechy związane z płcią. To właśnie one są obecnie jednym z głównych obszarów badań.

Chromosomy X i Y w znaczącym stopniu się od siebie różnią – chromosom X jest bogaty w geny, podczas gdy chromosom Y na przestrzeni tysiącleci utracił ich znaczną liczbę. Posiadanie dwóch chromosomów X nie oznacza jednak, że kobiety mają podwójną ilość białek i innych produktów genowych – ponieważ jeden z chromosomów X zostaje „wyciszony”.

To „wyciszenie” chromosomu X nie jest doskonałe, część genów pozostaje aktywna. Badania wykazały, że geny zlokalizowane na chromosomie X są powiązane z układem odpornościowym, funkcjonowaniem mózgu oraz właśnie chorobą Alzheimera.

Hormony

Kolejną istotną różnicą między kobietami i mężczyznami są hormony. U wszystkich ludzi występują trzy hormony płciowe: estrogen, progesteron i testosteron. U kobiet dominują estrogen i progesteron, u mężczyzn – testosteron. Jeśli spojrzymy na zmiany związane z wiekiem i hormonami, menopauza staje się jednym z kluczowych momentów w cyklu życia.

– Menopauza to część tej układanki, prawdopodobnie jedna z ważniejszych – podkreśla Bonkhoff. – Nie twierdzę, że jedyna. Starzenie się samo w sobie ma ogromne znaczenie, a wiele fascynujących badań koncentruje się dziś na tym, jak procesy starzenia wpływają na układ odpornościowy i jakie to może mieć konsekwencje dla funkcji poznawczych.

Kobiety zwykle przechodzą menopauzę między 45. a 55. rokiem życia. W tym czasie ich jajniki przestają produkować estrogen i progesteron, co prowadzi do charakterystycznych objawów menopauzy – takich jak uderzenia gorąca, wahania nastroju, ustanie miesiączki, problemy ze snem i inne.

Czy zmiany nastroju w okresie menopauzy mogą być wczesnym sygnałem problemów z pamięcią?

– Jak najbardziej, mogą się przekładać na funkcjonowanie pamięci. Menopauza wiąże się z osłabieniem zdolności do uczenia się i zapamiętywania informacji werbalnych, a także z pogorszeniem sprawności w zakresie drobnych czynności ruchowych. Najbardziej widoczne obniżenie sprawności umysłowej obserwuje się u kobiet we wczesnym etapie po menopauzie, nie tyle same zmiany nastroju są objawem, co występująca korelacja między jednym a drugim. Pogarszający się nastrój i zmiany w mózgu, jakie wtedy zachodzą, będą wpływać na pamięć i koncentrację – wyjaśnia psycholog i psychoterapeuta Olga Marzec i dodaje, że podczas menopauzy w mózgu zachodzą zmiany związane ze spadkiem poziomu estrogenów, które wpływają na funkcje poznawcze.

Co ważne, spadek estrogenów wpływa na równowagę neuroprzekaźników, takich jak serotonina. To wszystko sprawia, że zmiany w nastroju, jak i w działaniu pamięci są nieuniknione.

Wpływ terapii hormonalnej na odkładanie się białka tau w mózgu

W marcu Rachel Buckley, profesor nadzwyczajna neurologii w Harvard Medical School, wraz ze swoim zespołem podjęła w badaniach właśnie ten „hormonalny wątek”. Analizowano wpływ terapii hormonalnej na odkładanie się białka tau w mózgu – jednego z kluczowych markerów choroby Alzheimera. Buckley, która pracuje również jako badaczka neurologii w Massachusetts General Hospital, odkryła, że kobiety przyjmujące terapię hormonalną w późniejszym wieku, po 70. roku życia, miały znacząco wyższy poziom nagromadzenia białka tau i doświadczały większego pogorszenia funkcji poznawczych. Odkrycia wskazują, że kontynuowanie terapii hormonalnej po 70. roku życia wiąże się z ryzykiem, a nie z ochroną.

– Pierwsze sygnały pogorszenia funkcji poznawczych mogą objawiać się trudnościami z pamięcią, zaczynając od niepamiętania rozmów czy czynności w danym dniu, problemami z koncentracją na zadaniu, nawet takim, które jest stale w naszej codzienności. Może także przejawiać w gubieniu wątku w wypowiedzi lub zapominaniu słów, a nawet spowolnieniu myślenia. Ważnym objawem jest stan emocjonalny – drażliwość, większa apatia, niska motywacja, czy wycofanie się z życia społecznego. Warto podkreślić, że mogą to być bardzo subtelne sygnały zmian w funkcjonowaniu, które łatwo zrzucić na stres czy niewyspanie – tłumaczy Olga Marzec.

Amyloid beta

Co ciekawe, wyżej opisana teoria nie jest nowa – pojawiła się kilkanaście lat temu w ramach Women’s Health Initiative, gdzie wykazano związek między terapią hormonalną a nasilonym spadkiem funkcji poznawczych. Wyniki te były zaskakujące, ponieważ wcześniejsze badania sugerowały, że estrogen może działać ochronnie na zdolności poznawcze. Kolejne analizy pokazały jednak, że terapia hormonalna może przynosić korzyści u młodszych kobiet, ale u tych po 65. roku życia wiąże się raczej z pogorszeniem funkcji poznawczych.

Zespół Rachel Buckley poszedł o krok dalej, badając mechanizmy w mózgu starszych kobiet. W chorobie Alzheimera odkłada się amyloid beta, który prowadzi do tworzenia splątków białka tau i stanu zapalnego. Badania wykazały, że u kobiet po 70. roku życia terapia hormonalna wiązała się właśnie ze wzrostem ilości białka tau i pogorszeniem pamięci, ale nie z większym nagromadzeniem amyloidu beta. Buckley podkreśla, że potrzebne są dokładniejsze dane, m.in. o historii reprodukcyjnej kobiet, czy też czasie stosowania terapii. Dlatego planuje ona kolejne badania, które pozwolą lepiej zrozumieć, jak menopauza i hormony wpływają na ryzyko demencji.

Zdaniem Bonkhoff i Buckley, uwzględnienie różnic biologicznych między kobietami i mężczyznami może pomóc w lepszym zrozumieniu choroby Alzheimera. Taka wiedza może otworzyć nowe możliwości leczenia i profilaktyki tego schorzenia, które mimo dekad badań i obiecujących postępów, nadal pozostaje w dużej mierze nieodgadnione.

Jak chronić mózg?

Analizując powyższe wyniki badań zapytaliśmy psychologa, co kobiety w średnim wieku mogą zrobić, by zmniejszyć ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera w przyszłości.

– Jeśli chodzi o podstawy stylu życia, to na pewno poleca się sposób odżywiania, jak dieta śródziemnomorska czy DASH – bogata w owoce, warzywa, ziarna, orzechy, ryby, oliwę z oliwek. Ważna jest aktywność fizyczna, która nie musi stanowić dużego wysiłku, regularny ruch, jak spacery czy rower są istotne i mają realny wpływ na zdrowie. Istotny jest sen i jego jakość, unikanie alkoholu oraz innych substancji uzależniających, które prowadzą do powolnej degradacji mózgu – wymienia ekspert.

Jednocześnie Olga Marzec zaznacza, że zmniejszenie ryzyka choroby to również stymulacja umysłowa, która pobudza mózg – nauka nowych, nawet prostych rzeczy, czytanie, odwiedzanie nowych miejsc, co uczy poznawania nowych bodźców. Gry logiczne sprawiają, że mózg jest w stanie utrzymać dobrą kondycję poznawczą, ponieważ jak mówią najnowsze badania – neuroplastyczność buduje się całe życie.

Jakie znaczenie mają zatem styl życia i dieta w ochronie mózgu?

– Styl życia i dieta mają kluczowe znaczenie dla ochrony mózgu, wpływając na jego funkcje poznawcze, zmniejszając ryzyko chorób neurodegeneracyjnych i opóźniając proces starzenia. Dieta bogata w antyoksydanty, jak owoce i  warzywa, kwasy omega-3, błonnik, chroni przed stresem oksydacyjnym i stanami zapalnymi. Duże znaczenie ma także nawodnienie, a unikanie przetworzonej żywności, nadmiaru cukru i tłuszczów nasyconych pozwala zachować mózg jak najdłużej w zdrowiu i prawidłowym funkcjonowaniu – podkreśla specjalistka.

Badania wskazujące kluczową rolę diety i styl życia doprowadziły do stworzenia diety MIND. Zaleca się w niej regularne spożywanie produktów bogatych w kwasy tłuszczowe omega 3, takich jak kwas dokozaheksaenowy (DHA), eikozapentaenowy (EPA) oraz alfa–linole-nowy (ALA). Znajdziemy je na przykład w siemieniu lnianym, nasionach chia, oleju lnianym, orzechach czy rybach.

Psycholog podsumowuje, że odpowiednia podaż kwasów tłuszczowych omega 3 jest niezbędna nawet do późnej starości i warunkuje prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Składniki te wykazują działanie przeciwzapalne, dzięki czemu zapobiegają niszczeniu komórek nerwowych.