Zapalenie osierdzia – co powoduje ból w klatce piersiowej?

Osierdzie jest podwójną błoną surowiczą otaczającą serce. Kiedy zgromadzi się tam płyn, uciska i upośledza jego pracę. Lekarz rozpoznaje zapalenie osierdzia na podstawie charakterystycznych dolegliwości, m.in. ostrego bólu w klatce piersiowej. Jak groźne jest zapalenie osierdzia?

Czym jest zapalenie osierdzia? 

Zapalenie osierdzia to proces zapalny blaszek osierdziowych, które należy do spektrum schorzeń określanych jako zespoły osierdziowe. Stan zapalny toczący się w osierdziu może być przyczyną gromadzącego się w worku osierdziowym płynu, a to z kolei prowadzi do wielu objawów klinicznych i pogorszenia stanu pacjenta.

Przyczyny zapalenia osierdzia 

Zapalenie osierdzia może być ostre, przewlekłe, nawracające lub przetrwałe, podział ten zależy od czasu trwania objawów klinicznych. Zapalenie przewlekłe oznacza, że stan zapalny trwa więcej niż 3 miesiące. Zapalenie przetrwałe to zapalenie pośrednie pomiędzy ostrym a przewlekłym pod kątem czasu trwania. Nawracające zapalenie osierdzia obejmuje zapalenia nawracające po minimum miesiącu od ustąpienia objawów poprzedniego epizodu. Z kolei pod kątem etiologii zapalenia osierdzia wymienia się infekcyjne i nieinfekcyjne podłoża tego schorzenia, w tym m.in.: 

• wirusowe, 
• bakteryjne, 
• gruźlicze, 
• autoimmunologiczne, 
• nowotworowe, 
• mocznicowe, 
• popromienne. 

W zależności od przyczyny zapalenia osierdzia, różne jest rokowanie, a także śmiertelność, objawy kliniczne czy ryzyko nawrotów.

Jakie objawy daje zapalenie osierdzia? 

Objawy zapalenia osierdzia obejmują przede wszystkim ból w klatce piersiowej wynikający z podrażnienia blaszek osierdzia oraz sąsiadującej opłucnej. Jest to ból kłujący, ostry, o zmiennym natężeniu. Pacjent często podaje korelacje nasilenia objawów z przyjmowaną pozycją ciała. Objawy bowiem nasilają się w pozycji leżącej, przy głębokim wdechu czy kaszlu, a ulegają zdecydowanemu zredukowaniu przy pochyleniu tułowia do przodu. Poza bólem mogą pojawić się inne objawy takie jak: 

• duszność, 
• napady suchego kaszlu, 
• stan podgorączkowy czy gorączka, zazwyczaj nieprzekraczająca 39°C, 
• objawy grypopodobne jak bóle mięśni i stawów, uogólnione osłabienie, 
• rzadziej subiektywne uczucie zaburzeń rytmu serca, 
• objawy sugerujące zapalenie mięśnia sercowego jak pogorszenie tolerancji wysiłku.

Diagnostyka zapalenia osierdzia 

Podstawą diagnostyki zapalenia osierdzia jest odpowiednio zebrany z pacjentem wywiad i badanie fizykalne. W dalszej kolejności wykonuje się badania szczegółowe, do których należą: 

• badanie elektrokardiograficzne (EKG) – w przebiegu zapalenia osierdzia można zaobserwować pewne nieswoiste zmiany w zapisie EKG, jednak na podstawie tego badania lekarz może wysunąć jedynie przypuszczenie zapalenia osierdzia w korelacji z objawami klinicznymi, 
• badania laboratoryjne wykazują istotny wzrost parametrów zapalnych, jednak wyniki te będą różne w przypadku zapalenia o tle bakteryjnym, a inne np. w przebiegu zapaleń nowotworowych, 
• zdjęcie RTG klatki piersiowej – obraz sylwetki serca może przypominać butelkę w przypadku nagromadzenia znacznej ilości płynu w worku osierdziowym, 
• w badaniu echokardiograficznym również niekoniecznie można wykryć charakterystyczne zmiany, lecz jeśli w worku osierdziowym jest płyn, z dość dużą dokładnością można ocenić jego ilość, 
• tomografia komputerowa klatki piersiowej może okazać się pomocna, szczególnie kiedy konieczne w diagnostyce bywa wykluczenie dodatkowych przyczyn aktualnego stanu chorego, czyli w diagnostyce różnicowej. Tomografia komputerowa pozwala też poprzez ocenę gęstości tkanek na wykluczenie bądź potwierdzenie zmian o ropnym charakterze, 
• ostateczne rozpoznanie pozwala postawić badanie samego płynu osierdziowego, który uzyskuje się poprzez nakłucie worka osierdziowego.

Czym jest zaciskające zapalenie osierdzia? 

Zaciskające zapalenie osierdzia to określenie dotyczące końcowego, przewlekłego zapalenia osierdzia, które nie jest odpowiednio leczone. W przypadku przedłużającego się stanu zapalnego w obrębie blaszek osierdzia dochodzi do ich zwłóknień, czyli tracą one swoją fizjologiczną elastyczność. Ruchomość mięśnia sercowego będącego w worku osierdziowym jest wtedy mocno ograniczona, zaczynają rozwijać się objawy niewydolności serca.  

Głównym mechanizmem upośledzonym w przebiegu zaciskającego zapalenia osierdzia jest rozkurcz serca. Tym samym mniej krwi dostaje się w czasie rozkurczu do komór serca i mniej może zostać przekazanych na obwód. Objawy dominujące w przebiegu zaciskającego zapalenia osierdzia obejmują: 

• nadmierną męczliwość, 
• spadek ciśnienia tętniczego,  
• duszność,  
• nadmiernie wypełnione żyły szyjne, 
• przyspieszenie tętna, 
• powiększenie wątroby, 
• płyn w obrębie jamy otrzewnej, 
• ból w klatce piersiowej, 
• zaburzenia rytmu serca.

Jakie są możliwości leczenia zapalenia osierdzia? 

Podstawowym działaniem w zapaleniu osierdzia bez względu na jego przyczynę jest maksymalne ograniczenie aktywności fizycznej. Zazwyczaj można do aktywności wrócić po całkowitym ustąpieniu objawów, normalizacji parametrów zapalnych w badaniach laboratoryjnych oraz wycofaniu się zmian w zapisie EKG, czy zmian w badaniu echokardiograficznym. 

Podstawową leczniczą substancją czynną włączaną w zapaleniu osierdzia jest kwas acetylosalicylowy bądź niesteroidowe leki przeciwzapalne. Dodatkowo przepisuje się preparaty na bazie kolchicyny, kojarzone głównie z leczenia ataków dny moczanowej w związku z jej właściwością wiązania kryształów kwasu moczowego. W dalszym etapie można rozważyć włączenie małych dawek glikokortykosteroidów. 

Leczenie przyczynowe jest jednak najważniejsze w postępowaniu w przypadku zapalenia osierdzia. Zależne jest ono oczywiście od etiologii omawianego schorzenia. Wspomniane wcześniej nakłucie worka osierdziowego może mieć zarówno charakter diagnostyczny, jak i terapeutyczny.

Czy zapalenie osierdzia może okazać się śmiertelne? 

W zależności od przyczyny różne będzie rokowanie w przypadku zapalenia osierdzia. Ryzyko zgonu rośnie u chorych, u których nie wdrożono odpowiedniego leczenia lub w ogóle nie wykryto patologii. Dodatkowo przebieg zapalenia i nasilenie objawów klinicznych zależą od ilości płynu w worku osierdziowym – im większa ilość płynu, tym większe upośledzenie funkcji serca i ryzyko zgonu. 

Bibliografia: 

1. Hoffan P., Ponikowski P., Witkowski A., Lipiec P., Kardiologia – podręcznik Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, Via Medica, 2019. 
2. Kukla P., Zapalenie osierdzia vs zawał serca z uniesieniem odcinka ST – sytuacja z ostrego dyżuru, Medycyna Praktyczna 2022, 7-8: 99-101. 
3. Praca zbiorowa, Rozpoznanie i leczenie chorób osierdzia. Podsumowanie wytycznych European Society of Cardiology, Medycyna Praktyczna 2016; 2: 16-32.