Co to jest zapalenie osierdzia? Przyczyny, objawy oraz leczenie

Ostre zapalenie osierdzia to dość częsty problem spotykany u pacjentów zgłaszających się na szpitalny oddział ratunkowy z ostrym bólem w klatce piersiowej. Lekarz rozpoznaje zapalenie osierdzia na podstawie charakterystycznych dolegliwości oraz zmian osłuchowych i wyników badania elektrokardiograficznego (EKG) serca.

Nieleczone zapalenie osierdzia może być niebezpieczne dla zdrowia i życia pacjenta oraz doprowadzić do poważnych w skutkach powikłań: tamponady serca i zaciskającego zapalenia osierdzia. By im zapobiec, należy niezwłocznie po zaobserwowaniu objawów udać się do lekarza oraz podjąć odpowiednie leczenie.

Jak przebiega zapalenie osierdzia?

Zapalenie osierdzia (wysiękowe zapalenie osierdzia) to proces zapalny obejmujący zewnętrzną część serca – blaszki osierdzia, któremu zwykle towarzyszy tworzenie się płynu wysiękowego. Zespoły osierdziowe z kolei to zespoły objawów, które towarzyszą chorobom osierdzia: zapaleniu osierdzia, płynowi w worku osierdziowym, tamponadzie serca i zaciskającemu zapaleniu osierdzia. Wyróżnia się 3 rodzaje zapalenia osierdzia ze względu na czas trwania:

• ostre zapalenie osierdzia,
• przewlekłe zapalenie osierdzia – trwające >3 miesięcy,
• przetrwałe zapalenie osierdzia – trwające >4–6 tygodni, ale mniej niż 3 miesiące,
• nawracające zapalenie osierdzia.

Przebieg naturalny choroby zależy w głównej mierze od przyczyny, która ją wywołała.

Zapalenie osierdzia – przyczyny

Zapalenie osierdzia sercowego jest wywoływane przez szereg czynników infekcyjnych oraz nieinfekcyjnych, do których należą:

• zakażenia: wirusowe, bakteryjne, grzybicze lub pasożytnicze,
• choroby autoimmunologiczne, np. toczeń, reumatoidalne zapalenie stawów, układowe zapalenia naczyń,
• nowotwory – częściej wtórne niż pierwotne, głównie rak piersi oraz płuca,
• zaburzenia metaboliczne; należy tu wyróżnić przede wszystkim mocznicowe zapalenie osierdzia występujące w skrajnej niewydolności nerek,
• urazy: penetrujące klatki piersiowej, uszkodzenie przez promieniowanie,
• przyczyny jatrogenne: po zabiegach wykonywanych na sercu,
• zespoły pozawałowe,
• niektóre leki: przeciwnowotworowe, penicyliny, amiodaron,
• choroba amyloidoza,
• rozwarstwienie aorty,
• przewlekła niewydolność serca,
• nadciśnienie płucne.

Alarmujące objawy, które świadczą o zapaleniu osierdzia

Objawy zapalenia osierdzia zgłaszane przez pacjenta mogą nakierować lekarza na prawidłowe rozpoznanie. Podstawową dolegliwością jest ostry, kłujący, silny ból, którego natężenie zmienia się, zlokalizowany za mostkiem i mogący promieniować do lewego barku oraz szyi. Ból nasila się podczas głębokiego wdechu, zmiany pozycji ciała na leżącą, kaszlu, a zmniejsza się podczas pozycji leżącej z pochyleniem do przodu. Objaw ten związany jest z podrażnieniem blaszek osierdzia lub opłucnej. Dodatkowe dolegliwości, które mogą pojawić się podczas rozwijania się zapalenia worka osierdziowego, to suchy kaszel oraz duszność. Wcześniej może wystąpić również gorączka lub stan podgorączkowy, pogorszenie samopoczucia, ból mięśni i stawów. W ostrym zapaleniu osierdzia może dojść do tamponady serca, czyli upośledzenia czynności serca wskutek nadmiernego gromadzenia się płynu w worku osierdziowym. Lekarz, zebrawszy wywiadu od pacjenta, wykonuje dodatkowe badania, dzięki którym może z dużym prawdopodobieństwem potwierdzić zapalenie osierdzia. EKG zanotuje zmiany w postaci uniesienia odcinków ST, obniżenia odcinków PQ. Zmiany te mogą ewoluować. W rentgenie (RTG) klatki piersiowej będzie można w niektórych przypadkach zobaczyć płyn oraz butelkowatą sylwetkę serca. W badaniach laboratoryjnych pojawi się podwyższenie parametrów zapalnych.

Jak wygląda leczenie w przypadku zapalenia osierdzia?

W przypadku zdiagnozowania przez lekarza zapalenia osierdzia konieczne jest wdrożenie odpowiedniego leczenia. Lekami pierwszego rzutu są niesteroidowe leki zapalne (NLPZ) lub aspiryna (ASA) oraz kolchicyna. Jeśli taka terapia jest nieskuteczna, modyfikuje się ją, a na miejsce NLPZ oraz ASA stosuje się glikokortykosteroidy. W trakcie zapalenia osierdzia niezbędny jest odpoczynek i ograniczenie wysiłku fizycznego, co może potrwać powyżej 3 miesięcy. Do zwykłej aktywności można powrócić po normalizacji wyników EKG oraz stężenia parametrów zapalnych we krwi. Leczenie modyfikuje się w zależności od przyczyny, która wywołała zapalenie. Przykładowo w mocznicowym zapaleniu osierdzia należy zwiększyć częstość dializ, w ropnym zapaleniu osierdzia konieczny jest drenaż worka osierdziowego, czyli usunięcie płynu z jamy osierdzia i przepłukanie jej solą fizjologiczną.

Zapalenie osierdzia – skutki

Powikłaniami zapalenia osierdzia mogą być zaciskające zapalenie osierdzia (utrata elastyczności worka osierdziowego) oraz tamponada serca. Oba te stany mogą nieuchronnie doprowadzić do śmierci, a więc w obu przypadkach konieczne jest wykonanie perikardiocentezy (nakłucia worka osierdziowego) lub perikardiotomii (usunięcia części lub całości worka).