Cytostatyki – czym są i jak działają leki niszczące nowotwory? Czy ich przyjmowanie może wywołać skutki uboczne?

Cytostatyki wykorzystywane są w terapii onkologicznej do walki z komórkami nowotworowymi. Ich stosowanie wiąże się jednak z poważnymi skutkami ubocznymi.

Cytostatyki są zaliczane do specjalistycznej grupy leków stosowanych w leczeniu chorób nowotworowych. Jednakże leki cytostatyczne oprócz swojego działania wykazują szereg skutków ubocznych, do których zalicza się także niszczejące działanie zdrowych komórek, w tym głównie komórek rozrodczych czy szpiku kostnego.  

Jak działają cytostatyki?

Leczenie cytostatykami wykorzystuje ich zdolności do hamowania procesów podziałów komórkowych. W warunkach fizjologicznych każda żywa komórka przechodzi przez szereg procesów związanych z jej podziałem. Wyróżnia się kilka faz podziału komórkowego – jeden cykl komórkowy składa się z czterech etapów następujących po sobie. Pierwszym z nich jest faza G1, w której zachodzą procesy syntezy enzymów niezbędnych do syntezy DNA. Kolejną fazą jest faza S, w której obserwuje się właściwą syntezę DNA, czyli mówiąc prościej materiału genetycznego. W fazie G2 dochodzi do wzrostu syntezy białek. Zaraz po niej występuje faza M, czyli podział jednej komórki na dwie potomne, identyczne pod względem materiału genetycznego. Lek cytostatyczny działa toksycznie na konkretne fazy podziału komórkowego – dotyczy to zarówno komórek zmienionych nowotworowych, jak i zdrowych. Lekarze decydują się na podanie cytostatyków między innymi po to, aby wydłużyć życie osoby chorej na nowotwór oraz zminimalizować objawy choroby. Bierze się wówczas pod uwagę bilans zysków i strat, a decyzja podejmowana jest pod warunkiem, że korzyści jest więcej niż potencjalnych skutków ubocznych i powikłań.

Cytostatyki – podział

Podział cytostatyków jest złożony i zależy nie tylko od składu chemicznego, ale i mechanizmu działania w określonej fazie podziału komórkowego. Pod względem budowy dokonano klasyfikacji leków cytostatycznych na: pochodne podofilotoksyny, antybiotyki przeciwnowotworowe, leki o działaniu alkilującym, pochodne kamptotecyny, alkaloidy roślinne, taksoidy oraz antymetabolity. Inny podział uwzględnia działanie leków na określone fazy cyklu komórkowego i mówi się wówczas o lekach zależnych oraz niezależnych od fazy. Leki zależne od fazy podziałów komórkowych cechują się największym działaniem w określonej fazie cyklu. W praktyce oznacza to, że działają one wyłącznie wtedy, gdy komórka znajdzie się w jednej z czterech faz, stąd ich skuteczność może być nieco ograniczona – tym bardziej że leczenie dotyczy zazwyczaj dużej grupy komórek nowotworowych, znajdujących się w różnych fazach cyklu. Leki niezależne od fazy podziałów komórkowych niszczą wszystkie komórki nowotworowe, a ich działanie uzależnione jest od dawki. Zazwyczaj im większa podana dawka leku, tym większy zasięg zniszczonych komórek nowotworowych. Najczęściej stosowanymi lekami z tej grupy są leki alkilujące.

Skutki uboczne cytostatyków

Przyjmowanie cytostatyków wiąże się z pewnymi zagrożeniami oraz możliwymi powikłaniami w postaci rozległych uszkodzeń narządowych – głównie błon śluzowych, układu oddechowego i pokarmowego. Typowymi skutkami ubocznymi stosowania leków cytostatycznych są uszkodzenia szpiku kostnego. Dochodzi wówczas do leukopenii, która przebiega z objawami upośledzenia odporności, co pociąga za sobą zwiększone ryzyko zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych. Ponadto może pojawić się małopłytkowość, krwawienia oraz niedokrwistość. Środki cytostatyczne uszkadzają błonę śluzową wyściełającą układ pokarmowy, co skutkuje zaburzeniami wchłaniania, uszkodzeniem wątroby lub nawet jej marskością oraz biegunkami. Uszkodzenie mieszków włosowych przyczynia się z kolei do wypadania włosów. W krótkiej perspektywie mogą pojawić się nudności i wymioty, a także odczyny alergiczne. W okresie kilkunastu tygodni możliwe jest zwłóknienie płuc.

Niestety, okazuje się, że przyjmowanie leków cytostatycznych zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory wtórne w kolejnych latach. Cytostatyki szczególnie negatywnie wpływają na rozwój dzieci – ich wzrost, rozwój płciowy oraz intelektualny. Uszkadzają nerki i gonady, wpływają negatywnie na proces gojenia się ran. W przypadku wykorzystywania cytostatyków do leczenia chorych z ostrymi białaczkami czy niektórymi rodzajami chłoniaków rośnie u nich ryzyko pojawienia się zespołu lizy nowotworów – a to z kolei w dłuższej perspektywie może zaburzać gospodarkę potasową, fosforową i wapniową.