Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy i leczenie

Nietolerancja laktozy to zaburzenie wynikające ze spadku aktywności lub braku enzymu laktazy, odpowiedzialnego za rozkład laktozy – dwucukru powszechnie występującego w mleku i jego przetworach. Jeśli cierpisz na dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego po zjedzeniu nabiału, to mogą być objawy nietolerancji laktozy. U kogo najczęściej pojawia się „uczulenie na laktozę”, jakie testy należy wykonać, aby potwierdzić diagnozę i czy nietolerancja laktozy oznacza rezygnację ze wszystkich produktów mlecznych?

Nietolerancja laktozy – co to jest?

Nietolerancja laktozy to wg definicji występowanie objawów klinicznych związanych z dysproporcją między ilością spożytej z żywnością laktozy a możliwością jej strawienia i wchłonięcia w jelicie. Laktoza, czyli tzw. cukier mleczny to organiczny związek z grupy węglowodanów, zbudowany z glukozy i galaktozy. W produktach spożywczych znajdziemy ją w mleku, jogurtach, kefirach, maślankach, serach żółtych, białych i topionych oraz w lodach. Aby pełnić swoje funkcje w organizmie, laktoza musi zostać rozłożona przez enzym laktazę.

Przyczyny i rodzaje nietolerancji laktozy

Enzym laktaza jest najbardziej aktywny w okresie niemowlęcym, ponieważ to mleko matki jest jedynym pokarmem dla dziecka. Wraz z dorastaniem aktywność laktazy zmniejsza się o nawet 1/10 początkowej wartości. U niektórych osób aktywność laktazy zanika całkowicie, prowadząc do hipolaktazji dorosłych czyli pierwotnego niedoboru laktazy. Niedobór laktazy może być też wrodzony i jest to tzw. alaktazja (schorzenie  niezwykle rzadkie) lub nabyty, wywołany różnymi chorobami, np. celiakią, zespołem krótkiego jelita, mukowiscydozą, chorobą Durhinga, chorobą Leśniowskiego-Crohna lub przyjmowaniem leków takich jak antybiotyki i kwas acetylosalicylowy.

Objawy nietolerancji laktozy u dorosłych

Jeżeli organizm produkuje zbyt mało laktazy lub wcale jej nie wytwarza, cukier mleczny nie jest w wystarczającym stopniu rozkładany, zalega w przewodzie pokarmowym, a bakterie jelitowe fermentują laktozę do gazów i kwasów, które są przyczyną powstawania:

• bólów brzucha,
• nudności i wymiotów,
• wzdęcia,
• gazów,
• biegunek,
• przelewania w jamie brzusznej.

Powstające w procesie fermentacji krótkołańcuchowe kwasy organiczne (kwas mlekowy, octowy, propionowy, masłowy) podrażniają błonę śluzową jelita i przyspieszają perystaltykę, co w połączeniu z przewlekłymi biegunkami może skutkować niedożywieniem i odwodnieniem organizmu. Objawy skórne takie jak pokrzywka, wysypka czy atopowe zapalenie skóry nie są charakterystyczne dla nietolerancji laktozy, natomiast mogą pojawić się w przypadki alergii na mleko krowie.

Warto wiedzieć, że im większa dawka laktozy w zjedzonym produkcie, tym bardziej nasilone będą objawy, dlatego wiele osób rezygnuje z produktów mlecznych. Dyskomfort jest zbyt duży i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Jeśli jednak wykluczamy nabiał, a nietolerancję laktozy nie potwierdziliśmy badaniami, pozbawiamy się wielu wartościowych produktów. Ponadto występujące objawy niedoboru laktazy są niespecyficzne i wcale nie muszą wskazywać na niedobór enzymu.

Objawy nietolerancji laktozy u noworodków i niemowląt

U dzieci mogą występować następujące rodzaje nietolerancji:

• wrodzony niedobór laktazy – objawy obserwuje się wkrótce po spożyciu mleka matki, nietolerancja prowadzi do zahamowania wzrostu,
• rozwojowy niedobór laktazy –  występuje u wcześniaków urodzonych poniżej 34. tygodnia ciąży,
• wtórny niedobór laktazy – pojawia się w wyniku przebytych chorób.

Objawy nietolerancji laktozy u dzieci są takie same jak u dorosłych. Pojawia się biegunka, wzdęcia, bóle brzucha, kolka, mdłości. Nie mniej jednak dolegliwości ze strony układu pokarmowego u wielu dzieci są zjawiskiem fizjologicznym, nie muszą więc świadczyć o nietolerancji laktozy. Wynika to z faktu, iż przewód pokarmowy dziecka cały czas się kształtuje i czasem ma problemy z trawieniem.

Nietolerancja laktozy a alergia i uczulenie na laktozę

Wiele osób określa nietolerancję laktozy jako alergię na laktozę lub uczulenie na laktozę. Są to błędne sformułowania. Alergia pokarmowa jest wywoływana przez czynniki immunologiczne i prowadzi do powstania przeciwciał, których zadaniem jest unieszkodliwianie alergenów. W przypadku nietolerancji laktozy taka sytuacja nie występuje.

O alergii możemy mówić, jeśli czynnikiem wyzwalającym objawy jest białko mleka krowiego. W nietolerancji laktozy czynnikiem powodującym wystąpienie niepożądanych objawów jest dwucukier. Ze względu na fakt, iż symptomy nietolerancji laktozy i alergii na mleko są bardzo podobne, tylko odpowiednia diagnostyka pomoże w poznaniu źródła dolegliwości.

Nietolerancja laktozy – badania

Do postawienia diagnozy konieczny jest dokładny wywiad lekarski obejmujący występowanie objawów, stosowaną dietę i obraz kliniczny choroby. W diagnostyce nietolerancji laktozy wykonuje się następujące badania:

1. Wodorowy test oddechowy. Jest to pomiar stężenia wodoru w powietrzu wydechowym po spożyciu laktozy. U osoby zdrowej praktycznie nie obserwuje się wodoru w powietrzu wydychanym. U osób z nietolerancją laktozy fermentacja dwucukru w jelicie grubym powoduje powstawanie gazów. O nietolerancji świadczy wynik wyższy niż 20 ppm,
2. Test tolerancji laktozy z krwi. Pacjentowi pobiera się krew i bada stężenie glukozy po spożyciu laktozy. Niewielki wzrost stężenia glukozy może świadczyć o nietolerancji,
3. Biopsja jelita cienkiego. W tym badaniu wykonuje się pomiar stężenia laktazy, maltazy i cukrazy. Obniżona aktywność laktazy wskazuje na nietolerancję. Stosunek laktazy do sukrazy wykorzystywany jest w określeniu rodzaju nietolerancji,
4. Testy genetyczne. Są pomocne w odróżnianiu pierwotnego i wtórnego niedoboru laktazy, a także alergii i nietolerancji laktazy. Tolerancję bądź nietolerancję laktozy warunkuje kilkanaście polimorfizów genu LCT; dla populacji polskiej są to przede wszystkim polimorfizmy w pozycji -13910 oraz -22018.

Leczenie nietolerancji laktozy

Leczenie nietolerancji pokarmowej opiera się, w zależności od przyczyny problemu, na redukcji lub eliminacji laktozy z diety. Jeśli laktoza musi być wyeliminowana całkowicie, należy zadbać o odpowiednią podaż wapnia z innych źródeł pokarmowych. Jeśli nietolerancja laktozy jest wynikiem choroby podstawowej, która upośledza wchłanianie składników odżywczych,  wyleczenie danego schorzenia zapobiega konieczności eliminacji laktozy z diety. Tylko wrodzony niedobór laktazy jest bezwzględnym wskazaniem do diety bezlaktozowej.

Jeśli u dziecka zostanie stwierdzona nietolerancja laktozy, lekarz podejmuje decyzję o leczeniu. W przypadku niemowląt leczenie polega na doborze odpowiedniego mleka modyfikowanego bezlaktozowego. Gdy dziecko spożywa już stałe pokarmy, wyklucza się z nich produkty z laktozą. Po pewnym czasie można wprowadzić laktozę w niewielkiej ilości, by sprawdzić, jak zareaguje organizm. Tolerancja produktów z laktozą jest sprawą bardzo indywidualną.

Bibliografia:

1. Z. Zdrojewicz, K. Zyskowska, and S. Wasiuk, “Laktoza zawarta w lekach a nietolerancja laktozy – fakty i mity”, Pediatr Med Rodz, vol. 14, no. 3, pp. 261–266, 2018.
2. Urszula Rychlik and Andrzej Marszałek, “Nietolerancja laktozy – współczesny stan wiedzy”, Diagnostyka Labolatoryjna, vol. 49, no. 1, pp. 71–73, 2013, doi: 10.1111/j.1365-2036.2007.03557.
3. Paweł Zatwarnicki, “Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka”, Piel. Zdr. Publ. , vol. 4, no. 3, pp. 273–276, 2014.
4. E. Mądry, B. Krasińska, J. Walkowiak, and A.-R. Agnieszka, “Hipolaktazja, zespół złego wchłaniania laktozy, nietolerancja laktozy”, Fam. Med. Prim. Care Rev., vol. 13, no. 2, pp. 334–336, 2011.