Osobowość paranoiczna – jak ją zidentyfikować i jak postępować?

Brak zaufania i podejrzliwość w stosunku do ludzi to cechy charakterystyczne pacjentów z osobowością paranoiczną. Postrzegana przez nich wrogość ze strony innych może rodzić trudności w nawiązywaniu relacji oraz skutkować trudnymi do rozwiązania konfliktami z otoczeniem. Z poniższego artykułu dowiesz się, jak zidentyfikować paranoiczne zaburzenia osobowości i jak wygląda ich leczenie.

Czym się charakteryzują paranoiczne zaburzenia osobowości?

Podstawą do zdiagnozowania osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości jest znajomość kryteriów Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) oraz podziału diagnostycznego opracowanego przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Ogólnie można stwierdzić, że wzorzec funkcjonowania pacjenta z tym schorzeniem opiera się na braku zaufania, nadmiernej podejrzliwości wobec innych ludzi oraz postrzeganiu ich motywów jako wrogich. Poniżej przedstawiliśmy podstawowe kryteria pozwalające rozpoznać osobę z osobowością paranoiczną:

• pacjent uporczywie i bezpodstawnie podejrzewa, że jest wykorzystywany i okłamywany przez ludzi wokół niego,
• ma wątpliwości co do lojalności oraz wiarygodność bliskich mu osób,
• boi się zwierzać innym, co związane jest z lękiem przed tym, że przekazane informacje zostaną wykorzystane przeciwko niemu,
• życzliwe uwagi postrzega jako próby poniżenia lub zawoalowane groźby,
• ma duży problem z tym, by wybaczyć skierowane do niego słowa, które postrzega jako krytykę lub zniewagę,
• dostrzega ataki na siebie i swoje dobre imię tam, gdzie w rzeczywistości nie występują, odpowiada na nie gniewem i kontratakiem,
• stale kwestionuje wierność osoby, z którą jest w związku (mimo braku realnych podstaw),
• jest nadmiernie wrażliwy na niepowodzenia i odrzucenie,
• cechuje go nieustępliwość w dążeniu do własnych praw oraz poczucie posiadania dużego znaczenia.

To, czym kieruje się pacjent z osobowością paranoidalną, podsumowywane bywa hasłem „Nie ufaj nikomu”.

Przy identyfikowaniu pacjentów z paranoicznym zaburzeniem osobowości należy zwrócić uwagę na podkreślaną przez psychiatrów informację, że to schorzenie nie powinno być rozpoznawane w sytuacji, gdy zachowania, na których opierana jest diagnostyka:

• wiążą się z obecnością epizodu schizofrenii lub zaburzeń nastroju z objawami psychotycznymi,
• występują wyłącznie w czasie epizodu innego zaburzenia psychotycznego,
• są wywołane czynnikami związanymi z ogólnym stanem zdrowia.

Diagnostyka paranoicznych zaburzeń osobowości

U osoby z objawami osobowości paranoidalnej, w celu diagnostyki lekarz pierwszego kontaktu powinien przeprowadzić pełny wywiad dotyczący historii zdrowotnej i psychiatrycznej. Może wykorzystać różne testy diagnostyczne w celu wykluczenia fizycznych nieprawidłowości jako przyczyny objawów. Jeśli przyczyna organiczna nie zostanie znaleziona, lekarz powinien skierować pacjenta do psychiatry lub psychologa, którzy wyspecjalizowani są w diagnozowaniu i leczeniu tego rodzaju zaburzeń. Do różnicowania osobowości paranoicznej mogą oni wykorzystać różne narzędzia, takie jak np. odpowiednio zaprojektowany wywiad lub test do oceny zaburzeń osobowości.

Współwystępowanie osobowości paranoicznej z innymi zaburzeniami

Jak wynika z wielu prac naukowych, osobowość paranoidalna zwykle występuje w połączeniu z innymi nieprawidłowościami dotyczącymi zdrowia psychicznego. Najczęściej paranoiczne zaburzenia osobowości rozpoznawane są u pacjentów z:

• depresją,
• zaburzeniami lękowymi,
• nadużywaniem substancji psychoaktywnych,
• innymi zaburzeniami osobowości: zaburzeniami typu borderline, typu narcystycznego lub unikowego.

Współwystępowanie osobowości paranoicznej z innymi zaburzeniami osobowości rodzi wiele problemów diagnostycznych związanych z trudnościami w wyraźnym oddzieleniu od siebie różnych typów nieprawidłowości. Czasami dochodzi do jednoczesnego nakładania się objawów więcej niż jednego rodzaju zaburzeń osobowości obecnego u pacjenta. U niektórych obecność określonych cech charakterystycznych dla innego zaburzenia może po prostu wynikać z indywidualnej historii życia lub wiązać się z kontekstem społecznym. Skala problemu jest duża – ocenia się, że u aż 3/4 pacjentów osobowość paranoiczna współwystępuje z innymi zaburzeniami osobowości.

Konsekwencje występowania paranoicznych zaburzeń osobowości

Brak zaufania i narastająca podejrzliwość wobec otoczenia są przyczyną wielu problemów pacjentów z osobowością paranoiczną w codziennym życiu. Zaburzenia te skutkują pogorszeniem relacji zarówno z najbliższymi, jak i z dalszym otoczeniem. Podważanie dobrych intencji i postrzeganie zachowania ludzi dookoła jako przejawu wrogości może skutkować częstymi (i trudnymi do rozwiązania) konfliktami w domu i w środowisku pracy. Nieufność wobec innych skutkuje często także odczuwaniem przez pacjenta przewlekłego stresu. Charakterystyczna dla osób z paranoicznymi zaburzeniami osobowości trudność w wybaczaniu postrzeganych zniewag powoduje, że krąg osób ocenianych jako wrogowie stale się poszerza. Te cechy pośrednio wiążą z wykształceniem silnego indywidualizmu przez pacjentów z osobowością paranoiczną. Często dążą oni do zdobycia władzy nad innymi i osiągnięcia wysokiego statusu społecznego. Wysoki stopień podejrzliwości może sprzyjać także angażowaniu się przez niektórych z nich w działalność grup ekstremistycznych.

Osobowość paranoiczna – leczenie

W odniesieniu do sposobu postępowania przy paranoicznych zaburzeniach osobowości, wyróżnić można dwie podstawowe metody terapii:

• leczenie psychospołeczne,
• farmakoterapię.

Leczenie psychospołeczne jest rekomendowane jako podstawowy sposób leczenia zaburzeń osobowości. Interwencje w ramach tej metody mają na celu poprawę stanu psychicznego pacjenta zarówno jako jednostki, jak i polepszenie jego interakcji z otoczeniem.  Może polegać ono np. na terapii behawioralnej (opierającej się na pomocy pacjentowi z rozwiązywaniem określonych problemów oraz psychoedukacji). W praktyce klinicznej stosuje się terapię indywidualną, grupową lub ich połączenie.

Zastosowanie podejścia farmakologicznego do leczenia osobowości paranoicznej tłumaczone jest tym, że szlaki behawioralne związane z występowaniem objawów u tych pacjentów mogą być związane z neurochemicznymi nieprawidłowościami w ośrodkowym układzie nerwowym. Wykorzystanie tej metody leczenia rekomendowane jest jednak tylko jako element terapii psychospołecznej i powinno być ograniczone do pomocy w radzeniu sobie z niektórymi z objawów i zaprzestane, gdy symptomy te ustąpią. Obecnie w praktyce klinicznej leczenie farmakologiczne wykorzystuje się więc tylko u niektórych pacjentów (np. z współwystępującą depresją), co wynika z tego, że brakuje dowodów na skuteczność rutynowego stosowania leków w terapii paranoicznych zaburzeń osobowości.

Podejrzliwość i nieufność w odniesieniu do ludzi powodują, że osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości bardzo rzadko same szukają pomocy u specjalistów. Nawet jeśli pacjent uda się na konsultacje z psychologiem lub psychiatrą, niechęć do otwarcia się przed drugim człowiekiem w obawie przed jego wrogimi intencjami skutkuje tym, że przeprowadzenie skutecznej interwencji psychologicznej stanowi duże wyzwanie. Trudność w zdobyciu zaufania, które jest podstawą współpracy między specjalistą a pacjentem może prowadzić do tego, że jakiekolwiek metody postępowania zaproponowane przez psychologa lub psychiatrę będą dla osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości nieakceptowalne. Jest jednak duża szansa na to, że przełamanie tej bariery psychologicznej przy pomocy specjalisty, stanie się początkiem zmiany schematów myślowych także w innych sferach życia.

Bibliografia:

1. Czernikiewicz A. (2016) Zaburzenia osobowości i zachowania u dorosłych, w: Jarema M. (red.) Psychiatria, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa.
2. Cierpiałkowska L., Górska D. (2016) Psychologia zaburzeń osobowości, w: Cierpiałkowska L. Sęk H. Psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
3. Soroko E. (2014) Paranoiczne zaburzenie osobowości, w: L. Cierpiałkowska, E. Soroko (red.) Zaburzenia osobowości. Problemy diagnostyki klinicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
4. Beteman A., Gunderson J., Mulder R. (2015) Treatment of personality disorder, Lancet, 385:735-43.