Słuch fonematyczny – definicja, zaburzenia, ćwiczenia. W jaki sposób przeprowadza się badanie słuchu fonematycznego?

Słuch fonematyczny pozwala rozróżniać poszczególne, najmniejsze elementy mowy. Prawidłowo wykształcony umożliwia szybką i bezproblemową naukę pisania i czytania. Wiele dzieci potrzebuje wsparcia i ćwiczeń słuchu fonematycznego, by prawidłowo słyszeć słowa, a następnie przyswoić umiejętność czytania.

Zaburzenia słuchu fonematycznego przekładają się na późniejsze trudności w szkole, niemożność prawidłowego rozróżniania głoski „k” od „g”, czy też „s” od „sz”. Słuch fonematyczny pozwala bowiem rozszyfrowywać mowę, jest niezbędny do prawidłowego jej odbioru i rozumienia. Co istotne, nie jest to zdolność wrodzona, ale nabywana w okresie dzieciństwa. Podejrzenie nieprawidłowego rozwoju tej umiejętności jest powodem do przeprowadzenia badań słuchu fonematycznego.

Czym jest słuch fonematyczny?

Słuch fonematyczny, zwany także fonemowym, jest jednym z kilku rodzajów słuchu. Podstawowym i najważniejszym jest słuch fizjologiczny, czyli zdolność słyszenia, odbierania dźwięków w ogóle. Kolejnym rodzajem, służącym wychwytywaniu różnic pomiędzy podobnie brzmiącymi słowami i wykształceniu prawidłowej wymowy jest słuch fonematyczny. Odrębnym rodzajem słuchu, charakterystycznym jedynie dla niektórych osób, jest słuch muzyczny. Słuch fonematyczny jest umiejętnością odróżniania poszczególnych dźwięków, głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Umożliwia prawidłowe dzielenie wyrazów na sylaby czy głoski. Zdolność ta kształtuje się u dzieci w wieku 1–2 lat, kończy zaś w okolicach 6. lub 7. roku życia. Dzieci mające prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny prawdopodobnie nie będą miały trudności z nauką czytania i pisania. Istnieje możliwość ćwiczenia słuchu fonematycznego.

Zaburzenia słuchu fonematycznego

Nieprawidłowo rozwinięty słuch fonematyczny może prowadzić do zaburzeń rozwoju mowy, a w konsekwencji do problemów w postaci dysleksji czy dysortografii. Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą prowadzić do opóźnienia rozwoju mowy, wad wymowy, a także do posiadania przez dziecko wyjątkowo ubogiego słownictwa. Zaburzenia tego rodzaju skutkują często pojawieniem się problemów w szkole: trudności z zapamiętywaniem, uczeniem się języków obcych, tabliczki mnożenia, rozróżnieniem zmiękczeń, opuszczaniem końcówek wyrazów, a nawet problemami z pisaniem krótkich opowiadań. Ponieważ konsekwencje niedorozwoju słuchu fonematycznego są dość poważne, istotna jest wczesna diagnostyka i wprowadzenie specjalnych ćwiczeń. Badanie słuchu fonematycznego odbywa się za pomocą specjalnego testu opracowanego przez logopedę i neuropsycholog Elżbietę Szeląg. Zaburzenia słuchu mogą występować nie tylko u dzieci, ale także u dorosłych. Mogą również mieć różne nasilenie, od niewielkiego poprzez umiarkowane aż po głębokie, będące najczęściej konsekwencją uszkodzenia mózgu.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Co ważne, słuch fonematyczny można ćwiczyć i wypracowywać, dlatego tak istotne jest wczesne wykrycie nieprawidłowości. Ćwiczenia słuchu fonematycznego odbywają się u logopedy, a metod na jego kształcenie jest dużo. Jakie czynności zaliczamy do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny?

• nauka wierszy, rymowanek i piosenek,
• wyodrębnianie głosek i sylab w wyrazie,
• odtwarzanie rodzaju usłyszanego dźwięku,
• rozpoznawanie poszczególnych dźwięków,
• tworzenie wyrazów z rozsypanek,
• dobieranie rymujących się słów,
• odtwarzanie rytmu poprzez wyklaskiwanie go,
• pokazywanie, skąd pochodzi dźwięk,
• pokazywanie obrazków zaczynających się na konkretną głoskę,
• segregowanie obrazków pod kątem konkretnych głosek.

Ćwiczenia na słuch fonematyczny to także zabawy w tzw. złośliwe echo, polegające na podawaniu słowa o przeciwnym znaczeniu niż usłyszane. Ćwiczenia tego typu wprowadzane są już w przedszkolach, gdzie dzieci uczą się rytmu wyrazów, sylabizowania i głoskowania, poprzez wybijanie rytmu czy dzielenia wyrazów na części.

Przyczyny zaburzeń słuchu fonematycznego

Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą wynikać z nieprawidłowego rozwoju lub zaburzeń słuchu fizjologicznego. Przyczynami zaburzeń słuchu fonematycznego mogą być anomalie związane z aparatem słuchu (wszelkie niedosłuchy, choroby uszu). Poważniejszymi przyczynami są uszkodzenia mózgu oraz obniżona sprawność intelektualna. Słuch fonematyczny jest niezbędny do prawidłowego odbioru rzeczywistości i nieodzowny w procesie edukacji.

Zaburzenia słuchu fonematycznego mają poważne konsekwencje, widoczne w całym życiu człowieka. Istotne jest jak najwcześniejsze wykonanie diagnostyki oraz wdrożenie ćwiczeń pomagających osobom z niedoborem słuchu fonematycznego. Zapobiegnie to licznym problemom, na które skazane zostaje dziecko w wieku szkolnym z niezdiagnozowanym niedosłuchem fonematycznym. Pierwszym miejscem, gdzie mogą zostać zauważone wspomniane problemy, jest najczęściej przedszkole.