Endometrioza – objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie

Endometrioza to przewlekłe schorzenie objawiające się bólem podczas menstruacji. Przyczyną endometriozy jest przemieszczanie się komórek endometrium poza macicę. Objawy endometriozy są bardzo dotkliwe, zatem kobiety dotknięte tym problemem potrzebują pomocy lekarskiej. Leczenie endometriozy polega na stosowaniu farmakoterapii bądź leczenia operacyjnego.

Czym jest endometrioza?

Endometrioza to choroba dotycząca nieprawidłowości w endometrium, czyli błonie śluzowej macicy. Endometrium wyściela jamę macicy i podlega charakterystycznym zmianom podczas cyklu miesięcznego. Pod wpływem hormonów zaobserwować można następujące zmiany:

• w fazie lutealnej (od owulacji do menstruacji) endometrium podlega stopniowemu złuszczeniu,
• w fazie folikularnej endometrium podlega odbudowie i pogrubieniu.

Takie cykliczne zmiany mają na celu przygotowanie endometrium macicy do zagnieżdżenia się zarodka. Gdy nie dojdzie do zapłodnienia, błona śluzowa macicy złuszcza się. Jeśli natomiast powstanie zarodek, wówczas endometrium odżywia zarodek.

Jeśli komórki endometrium przemieszczą się poza jamę macicy, wówczas rozwija się endometrioza. Co to jest za choroba? Cechuje się ona obecnością ognisk endometrium w takich nietypowych lokalizacjach jak jajniki, jajowody, jelito grube, pęcherz moczowy czy otrzewna. Co miesiąc tkanka zachowuje się jak ta w macicy i reaguje na zmiany hormonalne w organizmie – gromadzi się i złuszcza, powodując krwawienie. To może prowadzić do stanów zapalnych i obrzęków, powstawania blizn, zrostów i torbieli, a także skrzepów – w wyniku braku możliwości usunięcia krwi. Endometrioza może dotyczyć nawet 15 proc. kobiet w okresie rozrodczym.

Endometrioza – przyczyny choroby

Jest kilka teorii powstawania endometriozy, jednak do dziś lekarze jednoznacznie i dokładnie nie wiedzą, jak do niej dochodzi. Za rozwój endometriozy odpowiedzialne może być współoddziaływanie czynników genetycznych, odpornościowych, hormonalnych oraz środowiskowych. Najbardziej popularna teoria dopuszcza fakt, że komórki macicy mogą się przemieszczać i wszczepiać w różne miejsca kobiecego ciała. Jest to tzw. teoria wstecznego miesiączkowania. U niektórych kobiet podczas menstruacji dochodzi do wstecznego wylewania się krwi miesiączkowej. Może to prowadzić do powstawania błony śluzowej poza macicą i tworzenia się ognisk endometriozy. Niektórzy uważają, że zabieg cesarskiego cięcia może wywoływać endometriozę. Gdy wydobywa się łożysko, może dojść do wszczepienia błony śluzowej w ranę. Wtedy mówimy o endometriozie po cesarce. Są też teorie zakładające udział czynników genetycznych oraz wiążących powstanie endometriozy z niewłaściwie funkcjonującym układem odpornościowym organizmu. Gdy zalegająca krew miesiączkowa nie zostanie usunięta przez komórki układu odpornościowego – może to sprzyjać powstawaniu ognisk endometrium poza macicą.

Możliwą przyczyną endometriozy może być wpływ zmian hormonalnych towarzyszących cyklowi miesięcznemu, które mogą sprzyjać przetrwaniu endometrium w nietypowych lokalizacjach i umożliwiać ich namnażanie. Z kolei genetyczne przyczyny endometriozy dotyczą występowania endometriozy w rodzinie. Endometrioza u najbliższych krewnych zwiększa ryzyko wystąpienia choroby w kolejnych pokoleniach.

Rodzaje endometriozy

W zależności od lokalizacji ognisk endometriozy, można wyróżnić:

• endometriozę jajnikową, polegającą na występowaniu torbieli endometrialnych, czyli komórek endometrium zlokalizowanych w świetle jajników,
• endometriozę otrzewnową, gdy ogniska endometriozy zlokalizowane są w obrębie otrzewnej,
• endometriozę głęboko naciekającą, obejmującą moczowody, pęcherz moczowy, odbytnicę czy inne fragmenty jelit.

Inny podział endometriozy opiera się na stopniu zaawansowania choroby i uwzględnia następujące postacie endometriozy (wg klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu):

1. typ I (minimalny) – ogniska endometriozy maja poniżej 5 mm
2. typ II (łagodny) – zmiany w jajnikach mają ponad 5 mm średnicy, możliwe są także ogniska w okolicy zagłębienia odbytniczo-macicznego
3. typ III (umiarkowany) – zauważalne są zrosty w jajnikach i współwystępują ogniska w okolicy zagłębienia odbytniczo-macicznego
4. typ IV (ciężki) – w efekcie licznych zrostów macica jest przyrośnięta do jelit lub w położeniu tyłozgięcia, a ogniska endometriozy mogą pojawić się w obrębie pęcherza moczowego, szyjki macicy, pochwy.

Endometrioza – ból to najważniejszy objaw

Ból powodowany przez endometriozę bywa tak silny, że nie pozwala wstać z łóżka. Dezorganizuje życie, utrudnia relacje, odbiera energię. To właśnie ból, główny symptom endometriozy, zwykle skłania kobietę do szukania pomocy.

Skąd się bierze ból w endometriozie? Z niewyjaśnionych dotąd przyczyn błona śluzowa macicy (endometrium) wędruje poza macicę i zagnieżdża się w różnych miejscach. Mogą to być jajniki, jajowody, jelita, wątroba, pęcherz moczowy, a nawet blizna po cesarskim cięciu, płuca czy mózg. Te zabłąkane fragmenty endometrium zachowują się identycznie jak w macicy, czyli podlegają zmianom hormonalnym i co miesiąc krwawią. A że w przypadkowej lokalizacji krew ma ograniczone możliwości przepływu, tworzą się skrzepy, a w jajnikach torbiele. Z czasem dochodzi także do powstawania blizn oraz zrostów, które mogą łączyć ogniska endometriozy, np. z sąsiadującymi z nimi narządami. Bolesne zrosty sklejające tkanki w obrębie miednicy zwiększają ryzyko niepłodności.

Objawy endometriozy towarzyszące bólowi

Charakterystyczne dla endometriozy objawy obejmują obfite i nieregularne miesiączki, a także dyskomfort i ból podczas stosunku lub po nim. Może pojawić się uczucie rozbicia i osłabienia. Endometriozie towarzyszyć może ponadto uczucie parcia na mocz i konieczność częstego korzystania z toalety. Może pojawić się nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego – bóle głowy, rozdrażnienie, bolesność piersi, zmęczenie.

Gdy rozwija się endometrioza, objawy jelitowe nie należą do rzadkości. Mdłości, wzdęcia, bolesne ruchy jelit, biegunki i zaparcia – tego rodzaju wątpliwe atrakcje może nam fundować zarówno zespół jelita drażliwego, jak i endometrioza. Ta druga przypadłość jest jednak rzadziej brana pod uwagę, stąd niejedna chybiona diagnoza. Efekty łatwo przewidzieć: terapia wdrażana przy drażliwym jelicie nie pomoże, gdy przyczyną wyżej wymienionych dolegliwości jest błona śluzowa macicy przyczepiona np. do ścian otrzewnej. Podpowiedzią dla lekarza może być fakt zaostrzania się symptomów przed miesiączką i w jej trakcie, ale nie zawsze występują one tylko w tym czasie, co utrudnia rozpoznanie.

Endometrioza a ciąża

W przypadku endometriozy jajnika może dojść do zaburzenia owulacji. Wśród kobiet, które bezskutecznie starają się o dziecko, ok. połowa ma endometriozę. Jest to m.in. skutek zrostów i torbieli niszczących jajniki, czasami choroba uniemożliwia też zagnieżdżenie się zarodka w macicy. Na szczęście medycyna nie pozostaje w takiej sytuacji bezradna. Jeśli leczenie jest podjęte w porę, szanse na zajście w ciążę znacznie rosną, po laparoskopii nawet dwukrotnie. Czy brak terapii automatycznie skazuje na bezdzietność? Bynajmniej. Według prof. dr hab. n. med. Violetty Skrzypulec-Pinty ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, 18-24 proc. chorych o swojej dolegliwości dowiaduje się dopiero podczas cesarskiego cięcia przy porodzie.

Endometrioza – jak wykryć chorobę?

Niekiedy do rozpoznania endometriozy wystarczy stwierdzenie obecności charakterystycznych objawów endometriozy. Nie zawsze jednak objawy endometriozy są jednoznaczne – i wtedy konieczne jest wykonanie badań w kierunku endometriozy. Jak zdiagnozować endometriozę? Pomocne może okazać się badanie USG przezpochwowe lub przezodbytnicze, ginekologiczne badanie palpacyjne i z wykorzystaniem wziernika. Niekiedy konieczne może być wykonanie bardziej dokładnych badań obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny.

Za najdokładniejszą metodę diagnozowania uznawana jest laparoskopia zwiadowcza. Jak zdiagnozować endometriozę tą metodą? Miniaturowa kamera wprowadzana jest przez powłoki brzuszne, co pozwala wykryć ogniska choroby, a także pobrać próbki materiału do badań mikroskopowych.

Endometrioza – leczenie farmakologiczne i operacyjne

Endometriozy nie da się całkowicie wyleczyć. Terapia ma na celu łagodzenie dolegliwości, zahamowanie rozwoju choroby, zmniejszenie ryzyka powikłań, a także wspomaganie płodności. Pacjentce proponuje się środki farmakologiczne (przeciwbólowe oraz hormonalne – gestageny, antykoncepcja hormonalna czy leki hamujące wydzielanie gonadotropiny) lub/i zabieg laparoskopowy.

Szczególnie istotna jest laparoskopia, która polega na wprowadzeniu do jamy brzucha przez kilka niewielkich cięć narzędzi chirurgicznych. W ten sposób lekarz, a więc i chora, otrzymują ostateczną informację o potwierdzeniu lub wykluczeniu endometriozy. W trakcie zabiegu chirurg usuwa także torbiele i zrosty. W przypadku kobiet planujących w przyszłości potomstwo, leczenie chirurgiczne koncentruje się na usunięciu zrostów i ognisk endometriozy bez ryzyka uszkodzenia jajników. Ma to kluczowe znaczenie dla przywrócenia płodności. W przypadku bardzo rozległych zmian konieczne może być usunięcie jajników czy macicy, fragmentów jelit czy ściany pęcherza moczowego. W przypadku obecności ognisk na otrzewnej możliwe jest ich selektywne niszczenie przy pomocy prądu elektrycznego.

Od tego, jak szybko kobieta dowie się, co jej dolega, zależy jej zdrowie i plany rodzicielskie, dlatego objawów endometriozy nie można lekceważyć. Jeśli zaobserwujesz u siebie jeden (lub więcej) symptomów, postaraj się ustalić, co jest ich przyczyną, nawet gdyby miało to oznaczać wiele konsultacji z lekarzami różnych specjalności.

Endometrioza – dieta i styl życia

Dieta przy endometriozie jest ważnym komponentem mającym działanie przeciwzapalne. Zarówno ruch fizyczny, jak i dieta mogą zminimalizować ryzyko zachorowania na to schorzenie. Podczas endometriozy dieta powinna być bogata w owoce i warzywa (witaminy C, E, oraz A i beta karoten), a uboga w mięso i tłuszcze trans. Spożywać należy natomiast takie źródła kwasów omega-3 o działaniu przeciwzapalnym jak ryby morskie, orzechy czy tłoczone na zimno oleje roślinne. Z kolei spożywanie produktów bogatych w witaminy z grupy B (produkty zbożowe, orzechy, mięsa, jaja, ryby) może wspomagać gospodarkę hormonalną. Niektóre badania wskazują na to, że spożywanie glutenu może mieć negatywny wpływ na nasilenie dolegliwości bólowych. Badanie, w którym wzięło udział 156 kobiet z endometriozą, wykazało, że u 75 proc. z nich ból zmniejszył się po wyeliminowaniu z diety glutenu. Kobiety chorujące na endometriozę powinny unikać alkoholu i żywności przetworzonej.

Regularne uprawianie sportu również zalicza się naturalnego leczenia endometriozy. Dowiedziono, że aktywność fizyczna ogranicza tworzenie się zrostów, minimalizuje ból i usprawnia funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Zioła na endometriozę dostępne są zarówno sklepach ze zdrową żywnością, jak i w niektórych aptekach bez recepty. Pomagają one w walce z dokuczliwym bólem. Na ogół są to kompozycje złożone z liści brzozy, ziela krwawnika, nasion lnu, kwiatu kocanki, ziela skrzypu polnego oraz kwiatu nagietka.

Bibliografia:

1. Marziali M., Venza M. i in., Gluten – free diet: A new strategy for management of painful endometriosis related syndromes?; Minerva Chir, 2012, Dec 67(6)
2. Parasar P. i in., Endometriosis: Epidemiology, diagnosis and clinical management; Curr Obstet Gynecol Rep, 2017, Mar, 6(1)