Hormonalna terapia zastępcza, czyli sposób na leczenie objawów menopauzy

Hormonalna terapia zastępcza to najskuteczniejszy sposób na redukcję uciążliwych objawów menopauzy. Wokół niej krąży jednak sporo kontrowersji, głównie ze względu na doniesienia o poważnych skutkach ubocznych. Kiedy warto stosować hormonalną terapię zastępczą? Jakie są jej zalety i wady?

Cele hormonalnej terapii zastępczej

Menopauza to czas dużych zmian w organizmie kobiety. U ich podstawy leży zanik funkcji jajników, przez co stopniowo przestają produkować hormony płciowe – estrogen i progesteron. Wbrew nazwie wpływają one nie tylko na funkcje rozrodcze organizmu. Receptory specyficzne dla tych substancji są rozmieszczone w wielu tkankach i narządach, m.in. w układzie krążenia, mózgu, kościach czy skórze.

Spadek stężenia estrogenu i progesteronu wywołuje wiele, często bardzo uciążliwych objawów charakterystycznych dla menopauzy. Hormonalna terapia zastępcza polega na uzupełnianiu niedoborów tych hormonów. Jej celem jest zminimalizowanie symptomów, które utrudniają codzienne funkcjonowanie, w tym:

• suchości pochwy,
• uderzeń gorąca,
• nocnych potów,
• nietrzymania moczu,
• depresji,
• suchości skóry, jamy ustnej i oczu,
• wahań nastroju.

Jakie leki są stosowane w ramach hormonalnej terapii zastępczej?

Hormonalna terapia zastępcza obejmuje uzupełnianie progesteronu i estrogenu. Odbywa się to przy pomocy naturalnych hormonów oraz ich syntetycznych pochodnych. Leki mogą zawierać:

• wyłącznie estrogeny (estradiol lub estriol) – przyjmowanie samych estrogenów zwiększa ryzyko nowotworu endometrium, czyli wyściółki macicy. W związku z tym takie preparaty są zalecane głównie kobietom po usunięciu macicy,
• połączenie estrogenów z progestagenami (czyli progesteronem i jego pochodnymi) – dodatek progestagenów zapobiega przerostowi błony śluzowej macicy, co eliminuje ryzyko raka endometrium. Leki te mają jednak większe ryzyko wystąpienia innych działań niepożądanych przy dłuższym stosowaniu. Progestageny wykorzystywane w hormonalnej terapii zastępczej to:

• • noretysteron,
  • norgestrel,
  • dydrogesteron.

W niektórych lekach stosowanych na objawy menopauzy można spotkać także pochodne innych hormonów płciowych – androgenów. Należą do nich tybolon i prasteron, które również wykazują działanie estrogenne. Preparaty stosowane w zastępczej terapii hormonalnej przy menopauzie mogą mieć postać:

• tabletek doustnych,
• tabletek, globulek, kremów oraz żeli dopochwowych,
• plastrów i żeli na skórę,
• zastrzyków domięśniowych.

Wskazania do zastępczej terapii hormonalnej przy menopauzie

Podstawowym wskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej jest łagodzenie objawów menopauzy o średnim i ciężkim nasileniu. Niektóre preparaty są też stosowane w profilaktyce osteoporozy oraz w leczeniu przed- i pooperacyjnym przy zabiegach na pochwie u kobiet po menopauzie. Preparaty hormonalne zaleca się stosować w najmniejszych skutecznych dawkach przez okres 5. lat.

Wybór postaci leku jest zależny od preferencji pacjentki oraz jej stanu zdrowia. Preparaty podawane na skórę zapewniają powolne uwalnianie substancji aktywnych i są dobrym rozwiązaniem dla osób, które przyjmują dużo leków na inne schorzenia. Z kolei, jeśli dolegliwości dotyczą głównie układu moczowo-płciowego, zalecane są preparaty dopochwowe, które nie przechodzą w tak dużym stopniu do krążenia ogólnego.

Jakie badania warto wykonywać podczas hormonalnej terapii zastępczej?

Badania kontrolne należy wykonać przed rozpoczęciem hormonalnej terapii zastępczej oraz regularnie powtarzać w jej trakcie. W ten sposób można dobrać odpowiednie leki i na bieżąco monitorować efekty leczenia oraz ewentualne działania niepożądane. Badania, jakie warto wykonać, to:

• badanie ogólne i ginekologiczne,
• USG dopochwowe,
• cytologię,
• mammografię,
• próby wątrobowe,
• parametry krzepnięcia krwi,
• poziom glukozy na czczo,
• lipidogram.

Korzyści ze stosowania hormonalnej terapii zastępczej w menopauzie

Bezpośrednią korzyścią hormonalnej terapii zastępczej jest złagodzenie objawów menopauzy, a tym samym poprawa komfortu życia. Efekt ten uzyskuje się już po kilku tygodniach leczenia. Oprócz tego istnieje wiele innych aspektów, na które uzupełnianie estrogenów ma pozytywny wpływ. W wyniku stosowania hormonalnej terapii zastępczej zmniejsza się ryzyko rozwoju cukrzycy, nowotworu okrężnicy oraz rozwoju problemów stomatologicznych. Następuje też ogólna poprawa nastroju i samopoczucia.

Odpowiedni poziom hormonów zapobiega utracie masy kostnej, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko osteoporozy i złamania kości. Są wskazane u kobiet, które nie tolerują leków na osteoporozę I rzutu – bisfosfonianów. Pomagają też złagodzić ból mięśni oraz stawów wywołany przez menopauzę.

Hormonalna terapia zastępcza a choroby sercowo-naczyniowe

Wpływ hormonów na ryzyko rozwoju chorób serca i naczyń krwionośnych jest kontrowersyjnym tematem. Wyniki badań niejednokrotnie się wykluczały. Obecnie wydaje się, że rozpoczęcie hormonalnej terapii zastępczej w ciągu pierwszych 4. lat od wystąpienia objawów okołomenopauzalnych zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. W tętnicach nie ma jeszcze zaawansowanego procesu miażdżycowego, co może być istotne w tej kwestii. Nie powinno się stosować tych preparatów wyłącznie do prewencji wspomnianych schorzeń, jednak taki efekt może stanowić dodatkową korzyść w czasie terapii.

Ryzyko chorób otępiennych przy hormonalnej terapii zastępczej

Badania wykazały, że u osób poniżej 65. roku życia stosowanie hormonalnej terapii zastępczej zmniejsza ryzyko choroby Alzheimera. Następuje poprawa pamięci, czujności i zdolności do argumentacji. Jednak przy już rozpoznanym otępieniu leki z tej grupy nie zapobiegały postępowi choroby ani nie łagodziły jej objawów. Co ważne, stosowanie hormonalnej terapii zastępczej u kobiet po 65. roku życia wywołuje odwrotny efekt i zwiększa ryzyko otępienia.

Jakie są wady hormonalnej terapii zastępczej?

Wykazano całkiem sporo negatywnych konsekwencji stosowania zastępczej terapii hormonalnej przy menopauzie. Przede wszystkim doustne preparaty z dodatkiem progestagenów zwiększają 2-3 razy ryzyko żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. Leki zawierające wyłącznie estrogeny podnoszą w mniejszym stopniu ryzyko zakrzepu. Zaobserwowano, że można uniknąć tego efektu przy podaniu przezskórnym, jednak potrzeba dalszych badań na ten temat. Ryzyko zakrzepicy dodatkowo rośnie w przypadku:

• przebycia operacji,
• unieruchomienia, np. podczas pobytu w szpitalu,
• wieku powyżej 60. lat,
• otyłości.

Oprócz tego hormonalna terapia zastępcza zwiększa ryzyko udaru mózgu. Może też przyczynić się do zapalenia pęcherzyka żółciowego i kamicy żółciowej, a także wysiłkowego nietrzymania moczu. Długotrwałe stosowanie preparatów z estradiolem zwiększa ryzyko nowotworu piersi. Skutek ten nie występuje w przypadku preparatów łączonych z progestagenem.

Kto nie powinien stosować zastępczej terapii hormonalnej przy menopauzie?

Ze względu na sporą liczbę skutków ubocznych, przeciwwskazania do hormonalnej terapii zastępczej obejmują: 

• wiek – kobiety po 60. roku życia lub jeśli od menopauzy upłynęło ponad 10 lat. W większości przypadków potencjalne szkody przewyższają korzyści z leczenia, 
• krwawienia z pochwy nieznanego pochodzenia, 
• przebyty oraz obecny rak piersi lub endometrium, 
• endometriozę, 
• aktywną zakrzepicę żył głębokich, 
• przebyty udar mózgu lub zawał serca, 
• niewydolność wątroby, 
• migrenę z aurą, 
• zwiększone ryzyko m.in. nowotworów, chorób serca, zakrzepów, osteoporozy. 

Skutki uboczne hormonalnej terapii zastępczej w menopauzie 

Jak wszystkie leki, hormonalna terapia zastępcza może wywołać działania niepożądane. Szczególną uwagę warto zwrócić na potencjalne objawy żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, czyli obrzęk i ból nogi, nagły ból w klatce piersiowej oraz duszności. W takiej sytuacji trzeba natychmiast odstawić lek i udać się do lekarza. Pozostałe działania niepożądane hormonalnej terapii zastępczej to: 

• nieregularne plamienie i krwawienie z dróg rodnych, 
• powiększenie i tkliwość piersi, 
• wahania nastroju, 
• zatrzymanie wody w organizmie i obrzęki, 
• bóle głowy, 
• wzdęcia, 
• zwiększona gęstość piersi (co utrudnia mammografię), 
• wzrost stężenia frakcji LDL cholesterolu, 
• senność, 
• przebarwienia skóry, 
• bóle brzucha, 
• nudności, 
• wzrost masy ciała. 

W wielu przypadkach hormonalna terapia zastępcza to bardzo dobre rozwiązanie, które pozwala zredukować męczące objawy menopauzy. Warto jednak pamiętać, że przy próbach przerwania leczenia większość symptomów wraca. Dlatego decyzja o rozpoczęciu hormonalnej terapii zastępczej powinna zostać podjęta rozważnie i ze świadomością ewentualnych konsekwencji. 

KIOM, czyli Krótka Instrukcja. O Menopauzie

KIOM, czyli Krótka Instrukcja. O Menopauzie, powstała, żeby wspierać wszystkie kobiety, które przechodzą menopauzę, i te, które czują, że aktualnie doświadczane przez nie objawy mogą być z nią związane. Powstała także z myślą o osobach, które po prostu chcą się lepiej przygotować do tego etapu: czy dla siebie samych, czy po to, by wiedzieć, jak wspierać bliskie sobie kobiety.

Instrukcja jest po to, aby życzliwie, z troską i w sposób rzeczowy przedstawić Ci zagadnienia związane z menopauzą. Myślimy o niej jak o przyjaciółce, która już przeszła drogę, którą masz przed sobą. Dzieli się z Tobą wiedzą, doświadczeniem, podpowiada możliwości działania tak, żebyś mogła nawigować przez ten etap jak najlepiej dla siebie.

Instrukcję stworzyłyśmy wspólnie z ekspertkami wielu dziedzin, które w sposób jasny, ciekawy i merytoryczny wyjaśniły wiele aspektów menopauzy, a także wspólnie z kobietami, które podzieliły się doświadczeniem tego okresu.

Krótka Instrukcja. O Menopauzie jest darmowa. Możesz przeczytać ją na stronie krotkainstrukcja.pl lub pobrać w formie PDF-a.

Bibliografia: 

1. https://www.msdmanuals.com/professional/gynecology-and-obstetrics/menopause/menopause#v25242237 [dostęp 03.12.2023]. 
2. https://my.clevelandclinic.org/health/treatments/15245-hormone-therapy-for-menopause-symptoms [dostęp 03.12.2023]. 
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493191/  [dostęp 03.12.2023]. 
4. Suchecka-Rachoń K., Rachoń D., Rola hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) u kobiet w okresie pomenopauzalnym, Choroby Serca i Naczyń 2005, 2(3): 115-124. 
5. Tuszyński K. (Red.), Leki 2022. Praktyczny przewodnik po grupach leków dostępnych w Polsce, Wydawnictwo Farmaceutyczne, Kraków 2021.