Przejdź do treści

Kortyzol – norma i badanie. Jak obniżyć poziom kortyzolu?

Kobieta patrzy w obiektyw
Kortyzol - jak go obniżyć? Objawy i przyczyny podwyższonego poziomu kortyzolu Dries Augustyns/Unsplash
Podoba Ci
się ten artykuł?
Podoba Ci
się ten artykuł?

Kortyzol nazywany jest hormonem stresu, ponieważ organizm zwiększa jego wydzielanie w sytuacjach zmuszających nas do „obrony lub ucieczki”. Choć związek ten pełni w organizmie znacznie więcej ról, zarówno jego podwyższony, jak i obniżony poziom powinien być powodem do niepokoju. Poziom kortyzolu odbiegający od normy  może wskazywać na chorobę nowotworową lub niedoczynność nadnerczy. Sprawdź, jakie objawy sugerują nieprawidłowy poziom kortyzolu i jakie badania kortyzolu można wykonać.

Co to jest kortyzol?

Kortyzol to hormon steroidowy z grupy glikokortykoidów. Produkowany jest w korze nadnerczy, przy udziale hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) wydzielanego przez przysadkę mózgową. Hormony steroidowe takie jak kortyzol mogą być syntetyzowane z cholesterolu endogennego (produkowanego przez organizm) lub egzogennego (dostarczanego z pożywieniem, np. mięsem i jajami). Kortyzol jest produkowany zgodnie z rytmem dobowym – najwyższe stężenie osiąga o poranku, najniższe w nocy.

Poznaj produkty, które naturalnie wspierają wewnętrzną równowagę. Kupisz je w sklepie Hello Zdrowie!

Do wydzielania kortyzolu dochodzi w sytuacjach stresowych lub podczas aktywności fizycznej, gdy organizm potrzebuje dużo energii. Wszystko po to, by być gotowym do walki albo ucieczki. Kortyzol pełni w organizmie ważne role, biorąc udział w metabolizmie lipidów, białek i glukozy czy regulując pracę układu odpornościowego. Zbyt niski lub zbyt wysoki poziom kortyzolu zaburza prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Choć badanie kortyzolu nie jest badaniem rutynowym, wskazaniem do jego wykonania są niepokojące objawy, mogące sugerować m.in chorobę Addisona czy zespół Cushinga.

Działanie kortyzolu w organizmie

Kortyzol wraz z adrenaliną i testosteronem jest zaliczany do grupy hormonów „walcz lub uciekaj”. Głównym zadaniem kortyzolu jest zwiększanie stężenia glukozy we krwi w sytuacjach stresowych. Dochodzi wtedy do zwężenia naczyń krwionośnych oraz przyspieszenia pracy serca. Wszystko to doskonale przygotowuje nas ucieczki, ale jednocześnie ogranicza naszą zdolność do realizacji tych zadań, w których wykorzystujemy raczej wiedzę i głowę niż siłę fizyczną. Pojawiają się na przykład problemy z pamięcią długotrwałą. Chyba wszyscy choć raz znaleźliśmy się w sytuacji, gdy nagle – z niewiadomego powodu – zapominaliśmy coś, co jeszcze chwilę wcześniej pamiętaliśmy doskonale. Albo w takiej, w której nie byliśmy w stanie wymyślić czegoś, co kiedy indziej nie byłoby dla nas żadnym problemem. Pod wpływem kortyzolu trudniej nam też myśleć kreatywnie, ogromny problem sprawia improwizacja i zaczynamy sięgać po głęboko zakorzenione schematy.

Kortyzol pełni też w organizmie mniej znane funkcje, do których należą:

  • poprawa filtracji w nerkach;
  • hamowanie reakcji immunologicznych, alergicznych i zapalnych;
  • zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi poprzez zwiększenie wrażliwości naczyń krwionośnych na noradrenalinę;
  • wzmaganie wydzielania soku żołądkowego;
  • uwalnianie wapnia z kości;
  • zwiększenie intensywności procesów katabolicznych białek zachodzących w mięśniach szkieletowych, kościach oraz tkance limfatycznej;
  • zwiększenie liczby czerwonych ciałek krwi (erytrocytów), płytek krwi oraz granulocytów obojętnochłonnych;
  • zainicjowanie glukoneogenezy oraz glikogenezy w wątrobie;
  • hamowanie działania insuliny powodujące zmniejszony transport węglowodanów do tkanek;
  • działanie przeciwzapalne – kortyzol stosuje się często w leczeniu astmy oskrzelowej; podany podczas ataku działa porównywalnie do adrenaliny zalecanej choremu z silną reakcją alergiczną.

Niski kortyzol – objawy

Niskie stężenie kortyzolu, obserwowane przewlekle w wynikach badań krwi, określane jest mianem hipokortyzolemii.  Rzadkim schorzeniem, będącym wynikiem niedoczynności kory nadnerczy, jest choroba Addisona. Schorzenie to objawia się nie tylko osłabieniem mięśni, wyniszczeniem całości organizmu i niskim ciśnieniem, ale i wymiotami, gorączką i napadowymi bólami brzucha. Niski poziom kortyzolu może także wskazywać na gruźlicę lub choroby autoimmunologiczne.

Za mała ilość kortyzolu we krwi wywołuje:

  • przewlekłe zmęczenie;
  • zawroty głowy;
  • osłabienie mięśni;
  • stopniowy spadek masy ciała;
  • wahania nastroju;
  • niskie ciśnienie.

Podwyższony kortyzol – objawy

Na podwyższone stężenie kortyzolu ma wpływ wiele czynników. Głównym z nich jest długotrwały, silny stres. Przyczynami wysokiego poziomu kortyzolu mogą być także:

  • nieregularne posiłki;
  • trenowanie na czczo;
  • nieuzupełnianie węglowodanów po ćwiczeniach;
  • obniżony poziom testosteronu.

Aby hormon produkowany był w odpowiedniej ilości, muszą ze sobą prawidłowo współpracować nadnercza z przysadką mózgową i podwzgórzem. Wtedy stymulują one produkcję kortyzolu, kiedy organizm tego potrzebuje i w odpowiednim momencie ją blokują. Jeśli jednak dzieje się inaczej i we krwi jest go za dużo, może pojawić się:

  • nadciśnienie tętnicze objawiające się bólem i zawrotami głowy;
  • zmiany w budowie ciała: odkładanie się tkanki tłuszczowej na szyi, twarzy, w okolicy obojczyków;
  • epizody depresyjne;
  • zarumieniona twarz;
  • osłabienie mięśni;
  • większe pragnienie;
  • częste oddawanie moczu bez uzasadnionej przyczyny;
  • zmiany nastroju (zwłaszcza zdenerwowanie);
  • przybieranie na wadze, osteoporoza;
  • zmniejszone libido;
  • bezsenność;
  • częste infekcje spowodowane niską odpornością organizmu.

Poziom kortyzolu powyżej normy może świadczyć o kilku poważnych zaburzeniach, takich jak nowotwór płuc lub tarczycy, gruczolak przysadki lub guz nadnerczy. Niekiedy wysoki poziom kortyzolu może być rezultatem zbyt długiego przyjmowania glikokortykosteroidów lub przewlekłych stanów stresowych, epizodów depresji, a nawet anoreksji.

Badanie kortyzolu

Badanie kortyzolu można wykonać z krwi, moczu oraz śliny.

Badanie kortyzolu z krwi

W badaniu kortyzolu wykorzystuje się surowicę pobraną z żyły łokciowej.  W przypadku podejrzenia obniżonego stężenia hormonu wystarczy pobrać 1 próbkę w godzinach porannych (8–9 rano). Natomiast w diagnostyce zespołu Cushinga konieczne jest oddanie do analizy minimum 3 próbek krwi: rano (godzina 8), po południu (około godziny 16) i późnym wieczorem lub w nocy. Takie badanie kortyzolu może wymagać od pacjenta krótkiego pobytu w szpitalu.

Niekiedy lekarz może zlecić badanie kortyzolu po deksametazonie (test hamowania deksametazonem). Polega on na podaniu pacjentowi doustnie leku, który hamuje wydzielanie hormonu i oznaczeniu jego stężenia. Test pozwala na określenie przyczyny podwyższonego stężenia kortyzolu.

Badanie kortyzolu z próbki krwi kosztuje ok. 30 zł. Jednak gdy zdecydujemy się na sprawdzenie kortyzolu w cyklu dobowym, wówczas cena badania wzrasta.

Badanie kortyzolu w moczu

Badanie kortyzolu w moczu przeprowadza się w celu oznaczenia całkowitego stężenia poziomu wolnego hormonu, który nie związał się z białkami. Do analizy zbiera się mocz z całej doby (tzw. dobowa zbiórka moczu) do specjalnego pojemnika. Równo po upływie 24 godzin zebrany materiał należy dostarczyć do laboratorium.  Badanie to wykorzystywane jest jedynie w diagnostyce hiperkortyzolemii. Jeśli je wykonujemy, musimy pamiętać o tym, żeby na tydzień przed oddaniem moczu zrezygnować z przyjmowania leków steroidowych.

Badanie kortyzolu ze śliny

Obecnie coraz popularniejsza staje się metoda badania kortyzolu ze śliny. Uzyskany wynik w pełni odzwierciedla stężenie kortyzolu we krwi. Od pacjenta o określonych godzinach pobiera się do specjalnie przygotowanego zestawu  5-7 próbek śliny. Metoda ta jest bezpieczna, łatwa, prosta i mniej stresująca niż pobranie krwi. Jednak nie jest jeszcze powszechnie stosowana, dlatego można ją wykonać jedynie w kilku laboratoriach. Cena badania kortyzolu ze śliny zależy od laboratorium i wynosi  od 350 do nawet 500 zł.

Badania okresowe — jak przebiegają i co ile czasu należy je wykonywać?

Jak przygotować się do badania kortyzolu?

Aby wynik badania poziomu kortyzolu we krwi był miarodajny, należy odpowiednio przygotować się do analizy:

  • w miarę możliwości kilka dni przed badaniem unikać sytuacji stresowych;
  • na 3 dni przed analizą nie spożywać alkoholu;
  • zgłosić się na badanie kortyzolu na czczo (12 godzin po ostatnim posiłku);
  • na kilka minut przed badaniem wypić szklankę wody;
  • odstawić przyjmowane leki (po konsultacji z lekarzem prowadzącym);
  • zgłosić się na badanie w godzinach porannych;
  • przyjść do laboratorium 30 minut wcześniej, aby odpocząć przed pobraniem krwi.
Badania profilaktyczne / istockphoto.com

Kto powinien wykonać badanie kortyzolu?

Badanie poziomu kortyzolu wykonuje się w przypadku podejrzenia chorób związanych z nieprawidłową pracą nadnerczy. Najczęściej jest to zespół Cushinga (wysokie stężenie kortyzolu) lub choroba Addisona (niskie stężenie kortyzolu). Poziom kortyzolu powinny kontrolować także osoby, które są w czasie terapii sterydowej lub chorują na nadczynność tarczycy, nowotwór nadnerczy, jajnika lub jądra, depresję, a także przewlekłe zmęczenie i bezsenność. 

Kortyzol – norma

W warunkach fizjologicznych dobowe wahanie poziomu kortyzolu we krwi przedstawia się następująco:

  • godzina 8:00–12:00 -> 5–25 µg/dl;
  • godzina 12:00–20:00 -> 5–15 µg/dl;
  • godzina 20:00–8:00 -> około 10 µg/dl;
  • w moczu – między 80–120 ug w ciągu doby.

Należy jednak podkreślić, że przedstawione powyżej normy są jedynie wartościami uogólnionymi, a ich rzeczywisty poziom jest kwestią osobniczą. Normy i jednostki mogą różnić się w zależności od laboratorium, ponieważ niektóre z nich uwzględniają jeszcze płeć, wiek i masę ciała. Na wynik badania mogą wpłynąć różne czynniki, które także należy wziąć pod uwagę: stres, zmęczenie, niewyspanie, duży wysiłek fizyczny, nieodpowiednia dieta, infekcje. Interpretację wyników należy pozostawić lekarzowi. Tylko on jest upoważniony do diagnozy i wyznaczenia określonego leczenia, jeśli wyniki znacznie odbiegać będą od normy.

Jak obniżyć kortyzol? Postaw na relaks!

Wynik kortyzolu nie wyszedł najlepszy? Bez obaw, możesz wprowadzić w swoje życie kilka ulepszeń, by wyjść z tej sytuacji.

  • Skupienie uwagi na pasjach odciągnie cię od negatywnych myśli, ale twój organizm nadal może działać jak pod wpływem stresu. Według holenderskich naukowców istnieje hobby, które nie tylko relaksuje, ale też faktycznie obniża poziom kortyzolu. To hodowanie roślin. Podobno to skuteczniejsza metoda niż np. czytanie książek. Jej pozytywny wpływ jest też wykorzystywany podczas leczenia stanów lękowych i depresji.
  • Uśmiechnij się! Ciężko jest się stresować, kiedy masz dobry humor. A znalezienie czasu, by dobrze się bawić może pozytywnie wpłynąć również na poziom kortyzolu. Z badań opublikowanych przez American Physiological Society wynika, że wystarczy się uśmiechnąć, by zacząć zmniejszać produkcję hormonów stresu.
  • Odstaw Facebooka. Coraz więcej badań wskazuje, że także media społecznościowe mogą wywoływać stres. Jeśli i tobie oglądanie zdjęć znajomych z wakacji podnosi poziom kortyzolu, wyloguj się na dłużej. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Queensland w Australii pokazały, że jeśli zrobisz sobie od czasu do czasu 5-dniową przerwę od Facebooka, produkcja tego hormonu znowu się unormuje.
  • Powąchaj ukochanego! Kobiety potrafią odzyskać spokój dzięki zapachowi swojego faceta – pokazały badania naukowców z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej. Jego uczestniczki wąchały koszulki różnych mężczyzn i swojego partnera. Okazało się, że nie dość, że potrafiły wyczuć ubrania ukochanego, to jeszcze obniżał się wtedy u nich poziom kortyzolu. Za to zwiększał się on pod wpływem zapachu nieznajomego mężczyzny.
  • Sięgnij po zioła. Najlepsze będą tzw. adaptogeny, które wspomagają odporność na stres. Już sama ich nazwa zainspirowana była tym, że działają, zwiększając zdolność przystosowania się do trudnych warunków. A co się za nią kryje? Takie zioła jak żeń-szeń, różeniec górski, korzeń lukrecji, ashwagandha. Wszystkie pozytywnie wpływają na poziom kortyzolu i zażywane regularnie pomagają odzyskać dobry humor. Więcej o adaptogenach przeczytacie tutaj: Mózg na adaptogenach.
  • Postaraj się odciągnąć umysł od stresujących sytuacji. To najważniejsze, co możesz zrobić, żeby organizm nie produkował nadmiaru kortyzolu. Jest naprawdę wiele sposobów, by to zrobić. Wystarczy, że trochę oszukasz swój organizm i w trudnej chwili się uśmiechniesz, wyjdziesz z psem na spacer, a może podlejesz kwiatki na balkonie. Wszystkie te czynności potrafią działać uspokajająco. Naucz się też rozpoznawać sytuacje, które działają na ciebie negatywnie, by postarać się pozytywnym myśleniem je oswoić.
  • Wysypiaj się – brak snu nie tylko pozbawi cię energii, ale też zaburzy produkcję kortyzolu. Jak pokazują badania przeprowadzone przez American Sleep Disorders i Sleep Reaserch Society, po nieprzespanej nocy jego poziom jest wysoki nawet następnego wieczoru. Z tego powodu znowu możesz mieć problem z zaśnięciem, co oznacza, że organizmowi będzie trudniej odzyskać równowagę. Najlepiej kłaść się spać o tych samych porach, a sen powinien trwać 6-7 godzin. Zbyt krótki lub zbyt długi sen przyczynia się do wahań poziomu kortyzolu.

Jak zmniejszyć poziom kortyzolu? Zadbaj o dietę!

Jedzenie także wpływa na ilość kortyzolu we krwi. Ważne jest ograniczenie cukru oraz picie dużej ilości wody. By poziom tego hormonu był stabilny, możesz pomóc organizmowi, sięgając po takie produkty jak:

  • gorzka czekolada,
  • banany i gruszki,
  • czarna albo zielona herbata,
  • jogurty naturalne (ale te bez cukru),
  • rozpuszczalny błonnik.

Za wysoki poziom kortyzolu? Pomyśl o suplementach

Jeśli naturalne sposoby nie przynoszą oczekiwanych rezultatów i wciąż podwyższony poziom kortyzolu jest dla ciebie problemem, wypróbuj suplementy. Pomóc ci może między innymi:

  • Fosfatydyloseryna – jest związkiem zaliczanym do fosfolipidów, będącym pochodną jednego z aminokwasów budujących białka – seryny. Fosfatydyloseryna wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego wspomagając procesy uczenia się, kojarzenia i zapamiętywania. Związek ten zmniejsza produkcję kortyzolu. Badania pokazują, że suplementacja fosfatydyloseryną może doprowadzić do obniżenia poziomu tego hormonu nawet o 30 proc. Zalecane dawki wynoszą średnio od 400 do 800mg na dobę.
  • BCAA – preparaty zawierające aminokwasy rozgałęzione (czyli w skrócie BCAA) polecane są zazwyczaj ze względu na swoje właściwości antykataboliczne, ale również z uwagi na fakt, iż mogą zmniejszać objawy zmęczenia oraz korzystnie wpływać na procesy regeneracyjne oraz poziom kortyzolu. Już stosunkowo niewielkie dawki aminokwasów rozgałęzionych mogą przynieść korzyści. Za optymalną dawką uznaje się zażywanie około 10-20 g w 1-2 porcjach przyjętych okołowysiłkowo.
  • Witamina C – posiada właściwości antyoksydacyjne, korzystnie wpływa na produkcję kolagenu oraz wspomaga układ odpornościowy. Jak się okazuje,witamina C ma także inną cenną właściwość – obniża poziom kortyzolu. Eksperyment przeprowadzony przez naukowców z Zakładu Fizjologii Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Natalskiego wykazał, że przyjmowanie 1500mg kwasu askorbinowego codziennie przez tydzień czasu obniżało  poziom kortyzolu u biegaczy. W celu obniżenia poziomu „hormonu stresu” poleca się dawkę 1-2 g witaminy C na dobę.

 

Bibliografia:

  1. Pawlikowski M., „Zaburzenia hormonalne”, wyd. I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 139–140, Warszawa 2003.
  2. Jonczyk P., “Kortyzol – hormon o charakterze antyanabolicznym,” Eduk. Biol. i Środowiskowa, vol. 4, 2014.
  3. Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska-Słonina D, “Kortyzol-nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie”, Diagnostyka Laboratoryjna, vol. 54, no. 1, pp. 29–36, 2018.
  4. Bagrowski B., “Szkodliwy wpływ długotrwałego stresu na stan układu ruchu”, Eduk. Biol. i Środowiskowa, 2018.
  5. Adamczak-Ratajczak A., „Rytmy okołodobowe melatoniny i kortyzolu w wybranych chorobach neurologicznych”, Rozprawa doktorska, 2014.

Zobacz także

Podoba Ci się ten artykuł?

Powiązane tematy:

i
Treści zawarte w serwisie mają wyłącznie charakter informacyjny i nie stanowią porady lekarskiej. Pamiętaj, że w przypadku problemów ze zdrowiem należy bezwzględnie skonsultować się z lekarzem.